Tiểu thuyết đã trở thành một bộ phận quan trọng của văn học Nga ngay từ thời hoàng kim của họ. Tôi đã đọc những kiệt tác của cả Leo Tolstoy và Fyodor Dostoevsky vài lần. Với mỗi lần đọc lại, tôi đều tìm thấy chính mình đang vật lộn với một sắc thái mới, một thời khắc mới, điều mà tôi luôn cố che đậy trong suốt khoảng thời gian trước đó.

Cụ thể hơn, tôi thích sự chân thực trong các cuốn tiểu thuyết mà không phải cuốn sách phi hư cấu nào cũng thể hiện được. Các nhân vật vừa mang ưu điểm lẫn nhược điểm, vừa đơn giản vừa phức tạp, vừa chắc chắn lại vừa không chắc chắn. Rất hiếm người luôn là anh hùng trong mọi hoàn cảnh, thậm chí, các nhân vật bạn khinh bỉ họ lúc đầu nhưng về sau, họ lại có những giây phút vụt sáng và chiếm được cảm tình trong mắt bạn.

Một trong những trường hợp hiếm hoi của quy luật này thể hiện ở nhân vật Alyosha Karamazov trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov. Nhìn bên ngoài, đây là cuốn sách có nội dung xoay quanh những chuyện xảy ra ở một gia đình nọ và bí mật chết người mà các thành viên trong ngôi nhà ấy đang bị cuốn vào. Tuy nhiên, nếu bạn đọc kỹ, bạn sẽ nhận ra, tác phẩm này không phải dành để nói về vụ giết người mà nó mang một ý nghĩa triết học sâu sắc về cách con người giải quyết các câu hỏi về đạo đức, các câu hỏi về cách sống trên thế giới này.

Alyosha là hiện thân cho sức mạnh siêu hình của tình yêu, thứ tình cảm vốn đã được các nhà thơ, thần thánh và triết gia ca ngợi từ buổi bình minh của loài người. Anh quan sát mọi vật nhưng không phán xét chúng. Anh sống trong thế giới tội lỗi nhưng không bao giờ chịu nhúng chàm. Anh chứng kiến bao nỗi khổ đau nhưng vẫn kiên trì với quan điểm rằng mọi thứ sẽ được khắc phục nếu anh làm tròn bổn phận của mình.

Nhân vật này mang một vẻ ngây thơ đến lạ. Bất chấp điều đó, Dostoevsky và các nhân vật khác trong cuốn tiểu thuyết đều đối xử với anh ta bằng sự tôn trọng không giả dối. Ở lần đầu tiên đọc cuốn sách này, tôi đã không nhận ra điều đó nhưng khi đọc lại thì tôi đã hiểu.

*** 

Điều khiến câu hỏi này trở nên phức tạp không chỉ bởi chúng ta đang sống trong một thế giới vốn dĩ chẳng có gì chắc chắn mà còn vì con người luôn đưa ra quyết định trong lúc không sáng suốt. Chẳng những vậy, câu hỏi này còn liên quan đến nhiều cá nhân.

Ở thế giới giả định chỉ có một mình bạn là thực thể sống, câu trả lời lại có vẻ rõ ràng hơn: sống theo cách tối đa hoá khả năng phát triển của bạn, trực tiếp lặp lại các quyết định dựa trên kinh nghiệm của chính bạn. Trên thực tế, đó là cách tồn tại duy nhất. Việc đơn giản là bạn hãy chống lại cả thế giới.

Tuy nhiên, thế giới giả định này lại không giống thế giới thực. Nhân vật trong thế giới thực không chỉ có con người, những sinh vật có ý thức mà còn có sự tương tác giữa con người với nhau. Đó có thể là những vấn đề bao gồm từ điều gì khiến con người phải thúc đẩy công nghệ phát triển cho đến cách chúng ta tương tác với người khác để nuôi dưỡng và chia sẻ văn hoá.

Con người là một động vật xã hội. Bên cạnh bản năng tự bảo vệ mình, chúng ta cũng có một bản năng cảm thấy thoải mái để hoà thuận cùng với mọi người. Chính vì vậy, tổng cộng những nỗ lực của chúng ta sẽ tạo ra một kết quả vĩ đại hơn những gì chúng ta có thể làm khi hành động theo lợi ích cá nhân. Sự tiến hoá có mối liên quan trực tiếp đến khả năng tồn tại để cùng nhau làm việc.

Về mặt này, các câu hỏi đạo đức, chẳng hạn như những câu hỏi gắn liền với tương tác giữa con người với nhau chính là đề cập tới cách chúng ta cân bằng giữa nhu cầu bẩm sinh và nhu cầu cạnh tranh để cùng tồn tại, hợp tác và phát triển.

Bất cứ mối quan hệ vĩ đại nào giữa con người hay các thực thể với nhau đều cần đến tính dễ bị tổn thương và đạo đức chính là nỗ lực giải mã cách chúng ta nên thể hiện tính dễ bị tổn thương trong các tương tác trên phạm vi xã hội.

***

Dmitri đã giữ lấy người đàn ông và kéo người đàn ông lê dọc thị trấn bằng bộ râu của mình, sỉ nhục ông trước những người hàng xóm và gia đình. Trên thực tế, một trong những đứa con của người đàn ông này từng đuổi theo sau Dmitri và cầu xin anh hãy tha cho cha mình. Chính hành vi này đã khiến đứa trẻ đó bị bạn bè ở lớp bắt nạt, trêu trọc.

Nghe được những điều này, Alyosha đã tới địa phương đó để lấy lại công lý.

Khi anh đến, anh nhìn thấy một gia đình đang quằn quại trong đau thương: Người con trai, đứa trẻ, người Alyosha đã bắt gặp trước đó đang nằm bệt trên giường bệnh, một trong những con gái của gia đình cũng đang bị bệnh và những người còn lại đều trong tình trạng sống qua ngày.

Lúc đầu, mọi người đều sợ hãi trước sự xuất hiện của Alyosha nhưng khi cảm nhận được sự quan tâm thực lòng anh dành cho họ, ít nhất, người đàn ông đã chịu đứng dậy, ra ngoài đi dạo và trò chuyện cùng Alyosha.

Trong lúc dạo bộ, người đàn ông đã kể chi tiết mọi diễn biến của sự việc và Alyosha luôn kiên nhẫn đồng cảm với ông. Alyosha hứa hẹn rằng, anh sẽ thay anh trai làm bất cứ điều gì có thể để bù đắp cho họ sau những chuyện đã qua. Ngay cả khi người đàn ông không tha thứ cho hành động của Dmitri, tiếp tục chia sẻ về những ảnh hưởng tồi tệ mà sự việc đã để lại cùng nỗi xấu hổ mà gia đình ông đang gánh chịu thì điều này đã chứng tỏ người đàn ông ấy thực sự tin tưởng Alyosha.

Cho đến cuối cuộc dạo bộ, Alyosha đã nhìn thấy cơ hội thực hiện những điều mình muốn làm: hai trăm rúp để giúp đỡ người đàn ông không có thu nhập vực dậy gia đình và đảm bảo các nhu cầu thiết yếu cho mọi người trong nhà ông.

Ngay lập tức, sự ngờ vực hiện rõ trong ánh mắt của người đàn ông. Số tiền đó, số tiền đánh đổi từ biến động trong cuộc đời của nhiều con người, chỉ bằng những gì ông kiếm được trong 4 năm qua và đó là giải pháp cho tất cả các vấn đề ông gặp phải: xốc lại tinh thần gia đình và đưa họ đến một thị trấn khác để làm lại từ đầu, chữa trị bệnh cho con gái và mang đến những bữa ăn đủ đầy cho mọi người trong gia đình.

Tin tưởng vào những dự định của Alyosha, người đàn ông cảm ơn anh nhiều lần nhưng sau đó, chỉ trong một khoảnh khắc, mọi thứ đã thay đổi. Thật bất ngờ, người đàn ông đã ghi lại tất cả vào giấy, ném chúng xuống đất và dẫm nát tờ giấy cho đến khi chúng trở nên dơ bẩn và sau đó bỏ đi.

***

Để hợp tác với nhau và người tham dự nào cũng đạt được lợi ích của mình, trước hết chúng ta phải hạ thấp lá chắn bảo vệ chúng ta trước những tổn hại do những người "cùng hội cùng thuyền", đang chạy theo đuổi lợi ích cá nhân, gây ra. Chấp nhận rủi ro kiểu này là cần thiết để mang đến lợi ích lớn hơn cho mọi người.

Tuy nhiên, chấp nhận rủi ro cũng là một trò chơi tổng số bằng 0, cái được của  người này chính là cái mất của người kia. Trong những trường hợp đó, chính cuộc sống là một rủi ro và bạn có quyền chọn chấp nhận cuộc chơi hoặc chịu mất mạng.

Trong 100.000 năm qua, mối quan hệ giữa con người với hệ sinh thái chúng ta đang sống đã thay đổi đáng kể. Chúng ta tiến hoá để săn lùng và tụ tập với nhau, mâu thuẫn giữa cạnh tranh và hợp tác là thực tế và nó dao động dựa trên sự phụ thuộc của con người vào môi trường tự nhiên. Nhưng trong 10.000 năm qua, chúng ta đã chứng kiến một sự phát triển thú vị: Chúng ta đã chuyển từ một thế giới khan hiếm sang một thế giới dư thừa.

Sự phát triển này tạo ra một sự bất đối xứng. Mặc dù cạnh tranh vẫn đóng vai trò quan trọng nhưng nó mang đến rủi ro nhiều hơn là hợp tác. Chúng ta ngày càng sở hữu nhiều nguồn của cải hơn, chính vì thế, chúng ta ngày càng có nhu cầu chia sẻ và điều đó trao cho chúng ta khả năng đưa ngày càng nhiều người tiến đến một hệ sinh thái của tài nguyên và những lời cam kết được sẻ chia với nhau. Nói rộng ra, sự phát triển về đạo đức đã cho thấy thực tế: Giờ đây chúng ta có thể dễ dàng chăm sóc ngày càng nhiều người. Do đó, chúng ta sẽ trở thành những người tốt đẹp hơn.

Vấn đề duy nhất là cảm giác dễ bị tổn thương xưa kia và nỗi hổ thẹn xâm chiếm bản thân khi chúng ta muốn hợp tác với những người phản ứng thái quá trước rủi ro hiện tại. Là người thợ săn, nếu bạn hạ thấp tấm phiên trước thợ săn khác, bạn có thể cùng họ hợp thành một nhóm đi săn nhưng anh ta cũng có thể giết hại bạn và đó là một rủi ro lớn. 

Trong thế giới hiện đại, nơi các tương tác chiến lược đã thay đổi nhiều về hình thức, những tín hiệu tương tự của tính dễ bị tổn thương và hổ thẹn đang khiến chúng ta lùi lại về phía sau. Từ bỏ không còn là vấn đề sống hay chết nhưng hợp tác sẽ những phần thưởng lớn hơn.

*** 

Cho đến những giây phút cuối cùng, thậm chí chính bản thân Alyosha cũng không biết anh ta sẽ làm gì nhưng rồi anh đã thực sự hài lòng khi có thể trao cho gia đình người đàn ông một cuộc sống tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, điều thay đổi chính là việc người đàn ông ấy đã cười và khóc trước mặt Alyosha khi ông nói về ý nghĩa hành động đơn giản của Alyosha. 

Trong bộ dạng trần trụi tuyệt đối, ông đã từ bỏ niềm kiêu hãnh, phơi bày tất cả tính dễ bị tổn thương và một khi nhận ra sự thật đó, ông đã vượt qua quá nhiều sự hổ thẹn đến mức thậm chí ông không thể chấp nhận tình yêu và sự tử tế mà mình đã được nhận. Thay vì làm giảm bớt nỗi đau của gia đình bằng quà tặng, ông đã cách chọn căm ghét Alyosha, mặc kệ Alyosha như một cách để thoát khỏi tình trạng trần trụi mà ông đã thể hiện trước mặt Alyosha.

Một trong những món quà mà thời hiện đại mang đến dù có lỗi lầm, nó cũng tạo ra một thế giới tràn đầy tình yêu. Giờ đây chúng ta có quá nhiều đồ xa xỉ mà cách đây 100.000 năm, tổ tiên chúng ta không có. Và sự thật cơ bản này đã cho phép chúng ta mở rộng vòng tròn đồng cảm và hợp tác. Một điều đơn giản là chúng ta sẽ thu được nhiều hơn nếu chúng ta chìa tay ra với những người khác.

Tuy nhiên, vấn đề lại nằm ở chỗ chúng ta không phải lúc nào cũng sẵn sàng chấp nhận tình yêu này. Chúng ta cảm thấy bị tổn thương, đáng xấu hổ và tự hào ngay cả trong trường hợp bị từ chối. Kết quả là, tính dễ bị tổn thương này cũng ngăn cản chúng ta trao đi yêu thương đến ai đó.

Lý do tôi cảm thấy Alyosha ngây thơ khi đọc cuốn sách này là vì giống như nhiều người khác, tôi thực sự kiệt sức khi phải nghe những lời sáo rỗng về tình yêu. Tuy nhiên, tôi sớm nhận ra rằng, những lời sáo rỗng thường chứa đựng sự thật mà chúng ta hay bỏ qua.

Thế giới đang hướng đến bản chất tốt đẹp hơn trong mỗi con người. Bất chấp những sự hoài nghi và diệt vong có thể xảy ra trong tương lai, thế giới sẽ luôn hướng đến điều này.

Sự bất đối xứng cổ vũ cho hợp tác, sự tử tế, suy nghĩ thấu đáo và tình yêu. Điều chúng ta cần làm là hãy lấy đủ can đảm để xem xét những tổn thương theo cách của chúng ta.

Trên đây là chia sẻ của tác giả Zat Rana, một cây bút hàng đầu viết về Các bài học cuộc sống, Tâm lý, Phát triển bản thân, Nghệ thuật và Sáng tạo trên trang The Medium.

Theo The Medium

Minh Phương