Trương Trần Trung Hiếu
Ít có ai chuẩn bị cho cái chết chu đáo và cuồng nhiệt như người Ai Cập. Một mắt xích quan trọng trong đời sống thượng lưu là chuẩn bị sẵn sàng cho chuyến ra đi. Phần lớn tài sản được dùng để sửa soạn lăng tẩm, châu báu được đưa vào hầm mộ, những “cuốn sách của người chết” trên giấy papyrus đầy hình vẽ và hướng dẫn chi ly cách đến vùng đất các vị thần được kẹp theo xác ướp. Nhìn lên lăng mộ ta thấy sự vĩnh hằng. Tất cả được làm ra để trường tồn, “mọi thứ sợ thời gian, thời gian sợ kim tự tháp”.
Hãy gặp gỡ pharaoh Menkaure và hoàng hậu Khamerenebty qua hiện thân nghệ thuật của họ. Bức tượng được chế tác trên khối đá diorite - một vật liệu rất bền. Toàn bộ thân người của cặp đôi dính vào trụ đá. Về mặt vật lý, hình khối dạng này sẽ khó bề đổ sụp. Gương mặt hướng về phía trước trong một tư thế cân bằng tĩnh tại. Không có chấm phá cá tính, tạo hình chỉ là những ước lệ gợi ý thanh thản, vui tươi, cặp đôi hướng mắt về một miền xa xăm trong niềm say sưa triền miên. Tất cả từ hình thức tới công năng đều hướng về một nhiệm vụ chung: vĩnh hằng.
Xa hơn về miền viễn Đông, gã khổng lồ mất ngủ vì ám ảnh điên loạn về cái chết. Tần Thủy Hoàng say mê tìm thuốc trường sinh để được trị vì đế chế bao la đến muôn đời. Các Pharaoh tạo ra nghệ thuật để tới vĩnh hằng và cái chết được xem là hiển nhiên, thì Tần Thủy Hoàng tìm kiếm vĩnh hằng ngay trong đời sống hiện tại. Nghệ thuật do ông bảo trợ chỉ là một kế hoạch sơ cua: lỡ may lò luyện đơn không thành và ông chết, vua Tần sẽ tiếp tục thống lĩnh một đế chế vĩ đại ở bờ kia. Đó là lý do đội quân đất sét ra đời. Hàng ngàn con người và động vật với biểu cảm riêng biệt, trang phục và vũ khí phản ánh phẩm vị, thậm chí tới những hoa văn trên đế giày cũng hết sức đa dạng. Kế hoạch B đồ sộ nhất thế giới.
Nghệ thuật Kito xoay quanh một cái chết vĩ đại, mà theo họ, sẽ mang lại cứu chuộc và hồi sinh. Cảnh đóng đinh Jesus Kitô được vẽ đi vẽ lại trong suốt hai ngàn năm lịch sử tôn giáo. Dưới nhiều ngôn ngữ nghệ thuật khác nhau, có khi đó là cái chết thần thánh và vô tư trong Trung cổ, hay quằn quại đau đớn của một con người xương thịt ở Phục hưng. Khoảng năm 1600-1601, Caravaggio vẽ cảnh đóng đinh thánh Peter - một trong mười hai Môn đồ của Jesus. Kỹ thuật đầy kịch tính và căng thẳng của phái Baroque đã lột tả cảnh bạo lực: cây thánh giá và người đàn ông đứng cắt nhau thành bố cục hình chữ thập nghiêng, kết cấu bức tranh như một cảnh diễn dồn dập, nhịp điệu hối hả và các nhân vật thật sự chuyển động. Cây thánh giá vừa được nhấc lên và sự tròng trành, mất thăng bằng của một khoảnh khắc thật được nhấn mạnh bằng bố cục phi đối xứng. Ánh sáng, chuyển động đưa người xem đến dự vào cảnh bạo lực điên cuồng này.
Trong phần lớn đời sống, chúng ta ít khi nghĩ về cái chết cho tới một lúc đứng trước sự ra đi, ta giật mình tự phản ánh: Memento mori - nhớ rằng ai rồi cũng chết. Câu châm ngôn Latin là chủ đề day dứt trong Vanitas, một loại tranh tĩnh vật chất đầy biểu tượng về cái chết. Nhưng mọi nỗ lực tìm kiếm vĩnh hằng đã biến mất, cũng không thấy lời hứa cứu rỗi nào. Vanitas là một sự thật thì thầm mãi bên tai: cái chết không thể tránh khỏi. Sọ đầu, hoa quả tàn úa, khói xám, đồng hồ, nến tắt, cái chết thật phũ phàng.
Phản ứng căng thẳng của memento mori được làm dịu lại bởi cái nhìn lạc quan của mỹ thuâṭ Thực địa (Landart). Tác phẩm là môṭ phần của chu trình tự nhiên, được sinh ra, lưu lại và tan biến. Sử dụng những chất liêụ có sẵn trong một khu rừng, trên cánh đồng hay bờ đê, nghệ sĩ sáng tạo tại chỗ và chụp một bức ảnh, rồi bỏ tác phẩm lại với thiên nhiên để tiếp tục vòng đời của chúng. Sự lụi tàn là không thể tránh khỏi, nhưng hóa ra không có gì tiếc nuối, bởi tác phẩm từng có một đời sống đẹp và chẳng qua, nguồn năng lượng đẹp đó phân rã để rồi tái hợp lại mai sau. Trong nghệ thuâṭ đó, cái hữu hạn của đời sống chúng ta trở nên môṭ nét duyên dáng bất ngờ.
