Trong số nhiều tác phẩm về vùng đất và con người Việt Nam một thuở do người Pháp ghi chép, bộ sách 2 tập “Nam Kỳ và cư dân” (tập đầu về các tỉnh miền Tây và tập sau về các tỉnh miền Đông) của bác sĩ thuộc địa hạng nhất J. C. Baurac chiếm vị trí đặc biệt quan trọng.
Với thời gian sống và làm việc lâu năm, phải thực địa sâu sát đến từng địa phương của Nam Kỳ, được tiếp xúc với người dân bản xứ và quan chức thuộc địa cả người An Nam lẫn người Pháp, ông đặc biệt thấu hiểu xứ sở thông qua hành trình tác nghiệp dọc theo hệ thống sông ngòi chằng chịt của vùng đất này, cùng với đó là khả năng tiếp cận những dữ liệu về dân cư, địa chí, các đặc điểm địa lý và tự nhiên, lịch sử… Các yếu tố đó góp phần giúp tác giả Baurac xây dựng được tập sách đồ sộ về Nam Kỳ cuối thế kỷ XIX: Nam Kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Tây và Nam Kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Đông.
Đây là bộ tư liệu đồ sộ hơn 1.100 trang với nhiều hình ảnh quý giá, với dày đặc thông tin và kèm theo những đánh giá về cơ hội phát triển của xứ Nam Kỳ, những điều thiết tưởng vẫn còn hữu ích cho chúng ta ngày hôm nay.
Tập đầu tiên của bộ sách “Nam Kỳ và cư dân” được chia thành hai phần:
Đa phần hành trình của tác giả là đi dọc theo hệ thống sông nước kênh rạch chằng chịt của Tây Nam Kỳ, do vậy những gì thấy được đã khích lệ ông mày mò tìm hiểu dữ liệu hành chính và đọc thêm nhiều tài liệu của các tác giả khác để viết nên cuốn sách.
Một điểm đặc sắc ở toàn bộ sách này, đó là nó thể hiện dưới quan điểm của chính quyền Pháp thời bấy giờ, họ đã làm được một việc lớn cho Nam Kỳ: xây dựng hệ thống đường sắt, phát triển hệ thống đường bộ (hệ thống cầu đường còn đến ngày nay) và đường sông để kết nối các địa phương với nhau, tránh để rơi vào tình cảnh cục bộ địa phương.
Tiếp sau “Nam Kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Tây” với giá trị tư liệu dồi dào, phong phú và đầy hữu ích, tác giả J. C. Baurac trở lại cùng chúng ta với tác phẩm giúp hoàn thiện bộ sách địa chí của mình về con người và vùng đất phương Nam:“Nam Kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Đông”. Nhìn chung, về mặt sắp xếp nội dung từng chương về từng hạt, cuốn sách sau không có gì quá khác biệt so với phần thứ hai ở cuốn về miền Tây.
Là tập thứ hai của bộ sách “Nam Kỳ và cư dân” nên lần này tác giả Baurac đi thẳng vào việc giới thiệu các hạt thuộc miền Đông Nam Kỳ.
Các hạt này gồm: Mỹ Tho, Gò Công, Tân An [theo cách xếp của người Pháp, 3 địa phương này thuộc miền Đông Nam Kỳ, khác với cách xếp của chúng ta ngày nay là thuộc miền Tây Nam Bộ], Chợ Lớn, Gia Định, Thủ Dầu Một, Biên Hòa, Tây Ninh, Bà Rịa, Cap St-Jacques, Poulo-Condore [quần đảo Côn Lôn/Côn Đảo ngày nay]. Các chương này được trình bày lớp lang theo bố cục: diện tích, ranh giới hành chính; liệt kê các tổng/làng/chợ/trung tâm hành chính-kinh tế quan trọng ở từng hạt, với những địa danh và nhân danh tạo điểm nhấn cho từng hạt, tác giả đều tìm tòi cách lý giải cho sự tích/huyền thoại liên quan, qua đó gián tiếp giúp người đọc có một hành trình xuyên không-thời gian tìm hiểu về vùng đất; nêu rõ ưu điểm cũng như những điểm bất lợi của từng địa phương đối với khả năng phát triển lâu dài.
Tiêm chủng cũng là một phần việc của Baurac ở thuộc địa Nam Kỳ, qua quá trình tiêm chủng Baurac cho thấy thống kê dân số ở Nam Kỳ bấy giờ không ổn, số dân thực tế cao hơn nhiều. Hành trình khảo sát dịch tễ của bác sĩ Baurac vào thời điểm cuối thế kỷ XIX, không chỉ góp phần giúp nghiên cứu cải thiện tình trạng vệ sinh, khắc phục vấn đề dịch bệnh thông qua phương thức tiêm chủng vắc-xin phòng bệnh… mà còn giúp ông tiếp xúc và thu thập được nhiều thông tin và dữ kiện hỗ trợ việc lập thành một bộ sách địa chí vô cùng hữu ích cho người Pháp một thuở, và cho cả người Việt chúng ta, xưa cũng như nay.
BỘ SÁCH NÀY CÓ GÌ ĐẶC BIỆT?
- Trước mỗi chương ở phần thứ hai đều có bản đồ hành chính cuối thế kỷ XIX của từng hạt Nam Kỳ để độc giả dễ hình dung vị trí địa hình xứ Nam Kỳ.
- Khi đặt cạnh 2 cuốn sách lại với nhau sẽ thấy bản đồ Nam Kỳ 2 miền Đông Tây.
- Bộ sách đầu tiên có logo hợp tác với Viện Pháp.
- Có rất nhiều tài liệu viết về Bắc Kỳ thời xưa nhưng về Nam Kỳ lại hiếm, bộ sách này chính là “tập đại thành” đầu tiên về Nam Kỳ thế kỷ XIX qua con mắt người Pháp.
- Sách có trình bày, nhận xét và đánh giá ưu/nhược của vùng đất miền Nam, và chúng vẫn còn giá trị đến ngày nay, giới nghiên cứu chiến lược phát triển Nam Bộ thời hiện đại có thể tham khảo tài liệu này.
- Bộ sách mang tính địa chí, gián tiếp giúp xác lập ranh giới địa lý của Nam Kỳ dưới thời Pháp thuộc.
- Bộ sách này nằm trong Tủ sách hiểu Việt Nam qua tư liệu Pháp ngữ của Omega Plus.
Khởi động từ 2019, Tủ sách Pháp ngữ đã ra mắt được 22 đầu sách cho đến thời điểm hiện tại. Người Pháp đã để lại không ít dấu ấn trên đất nước Việt Nam, ngoài những công trình vẫn còn hiện hữu thì giá trị hơn cả là các tác phẩm nghiên cứu về văn hóa, lịch sử Việt Nam. Đó là những góc nhìn từ phía người Pháp hay những học giả viết bằng tiếng Pháp về đất nước ta, hé lộ nhiều điều thú vị, mới mẻ từ một góc nhìn khác, mà có lẽ người trong cuộc cũng không ngờ. Nhìn "chúng ta" ở một góc khác, để hiểu hơn về chính chúng ta theo một cách khác. Đó chính là mục đích của tủ sách này.
Nếu như ở giai đoạn đầu, tủ sách Pháp ngữ là những tác phẩm ghi chép và tài liệu du ký tản mạn của người nước ngoài tại Việt Nam trước đây (có tên Góc nhìn sử Việt), thì qua giai đoạn 2 với tên gọi mới: Tủ sách “Hiểu Việt Nam qua tư liệu Pháp ngữ" sẽ tập trung khai thác sách biên khảo, nghiên cứu mới nhiều hơn do các học giả đương đại viết. Cuốn mới nhất trong giai đoạn 2 của tủ sách chính là bộ “Nam Kỳ và cư dân’’ (2 tập).
