Các câu chuyện hấp dẫn vẽ ra cho độc giả thấy hành động và mục đích của nhân vật thật đơn giản và liên kết. Bạn luôn dễ dàng cho rằng hành vi của một người chính là cách thể hiện khuynh hướng chung và tính cách cá nhân của người đó – những yếu tố khiến bạn sẵn lòng gán cho các hiệu ứng. Hiệu ứng hào quang được đề cập ở phần trước có công lớn trong việc tạo ra liên kết, bởi vì nó khiến ta có chiều hướng nhận định phẩm cách của cả một con người chỉ qua một hành vi hoặc yếu tố đặc trưng cá biệt. Ví dụ, nếu chúng ta có cảm tình với chàng cầu thủ bóng chày đẹp trai, khỏe khoắn kia thì ta sẽ có xu hướng đánh giá cậu ta ném bóng cũng tốt hơn. Hiệu ứng hào quang tuy vậy cũng có mặt tiêu cực: Nếu ta thấy cầu thủ kia thật xấu xí, ta có thể đánh giá khả năng chơi bóng của cậu ta thấp hơn so với thực tế. Hiệu ứng hào quang giúp các câu chuyện giải thích trở nên đơn giản, dễ hiếu và mạch lạc bằng cách nhấn mạnh quá mức vào tỉnh nhất quán của các giá trị: Người tốt chỉ làm việc tốt và người xấu chỉ làm việc xấu. Dù được nghe câu khẳng định “Hitler cưng chó và yêu trẻ nhỏ” bao nhiêu lần thì ta vẫn cảm thấy sốc, bởi mọi vết tích của sự tử tế đều đã bị che phủ vì hiệu ứng hào quang về một con người tàn độc đến vậy. Sự thiếu nhất quán làm giảm khả năng suy nghĩ thả lỏng và sự rành mạch trong cảm xúc của chúng ta.

Một câu chuyện hấp dẫn bao giờ cũng được phủ lên ảo ảnh như thế mọi sự tất yếu phải xảy ra theo chiều hướng đó. Hãy cùng xem xét hành trình trở thành gã khổng lồ trong ngành công nghệ của Google. Hai sinh viên xuất sắc của khoa Khoa học máy tính thuộc Đại học Stanford vừa ra trường và có chung khát vọng tìm ra một cách tìm kiếm tối ưu trên mạng Internet. Sau khi tìm kiếm, họ được đầu tư vốn để khởi nghiệp và thực hiện hàng loạt những quyết định khiến họ trở thành huyền thoại. Trong vòng vài năm, công ty họ thành lập trở thành một trong những công ty có cổ phiếu giá trị nhất nước Mỹ, và hai cựu sinh viên trở thành hai trong số những người giàu nhất hành tinh. Có một thời điểm đáng nhớ khiến cho câu chuyện trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết: Một năm sau khi thành lập Google, họ đã chuẩn bị bán lại công ty với giá dưới một tỷ đô-la, nhưng rồi bên mua lại cho rằng giá đó quá cao nên thương vụ đó thất bại. Thật là một sự may mắn hiếm có! Nhắc tới một sự việc may mắn khiến người ta dễ dàng đánh giá không đúng mức vô vàn cách khác nhau mà may mắn có thể ảnh hưởng tới kết quả. 

Một câu chuyện với rất nhiều chi tiết sẽ cụ thể hóa các quyết định của những nhà sáng lập Google, có thể nói rằng hầu hết quyết nhiều chi tiết hơn có thể miêu tả như thế mọi hành động của Google định mà họ đưa ra đều dẫn đến kết quả đúng đắn. Một câu chuyện là bất khả chiến bại. Còn những đối thủ cạnh tranh kém may mắn hơn xuất hiện như thế họ đui mù, chậm chạp và không có khả năng xử lý những hiểm họa thực tế đã bao trùm lấy họ. 

Tôi chỉ định kế câu chuyện này một cách trung lập nhưng bạn đã nắm được ý tưởng: Câu chuyện thật là hấp dẫn. Nếu đào sâu thêm vào chi tiết, chắc hẳn bạn sẽ có cái nhìn tổng quan để hiểu được điều gì làm nên thành công của Google; đồng thời nó cũng khiến bạn cảm thấy mình đã rút ra một bài học tổng quát có giá trị về việc làm sao để khởi nghiệp thành công. Tiếc thay, có lý do để tin rằng cảm giác thấu hiểu và bài học được rút ra từ câu chuyện thành công của Google chi là một ảo tưởng vô cùng lớn. Cách kiểm tra cơ bản là xem liệu chúng có giúp dự báo trước sự kiện được không. Không câu chuyện thực tế nào như Google đáp ứng được bài kiểm tra, bởi vì mỗi câu chuyện lại bao gồm vô sự việc cố mà từ đó sẽ dẫn tới những kết quả khác nhau. Trí tuệ của con người không thể xử lý tốt những sự kiện chưa hề diễn ra. Thực tế là có rất nhiều yếu tố quan trọng tham dự vào quá trình ra quyết định chứ không chỉ có những kỹ năng mà bạn cố gắng làm đậm lên vai trò của nó. Trong khi đó, tầm quan trọng của may mắn trong kết quả lại bị đánh giá thấp. Bởi vì trước mỗi quyết định quan trọng đã được chứng minh là đúng đắn, băng ghi hình chỉ chiếu lại hầu hết những tiên đoán hoàn hảo – nhưng sự thật là vận rủi có thể phá hỏng bắt cử nấc thang thành công nào. Hiệu ứng hào quang chỉ làm phần việc cuối cùng là khẽ vẫy đũa thần và thế là ánh hào quang bao trùm lấy những nhân vật chính của câu chuyện, biến họ trở nên hấp dẫn không cưỡng lại được.

Như khi quan sát một một người đi bè lão luyện phải tránh hết hiểm họa này tới tai ương khác trên hành trình của mình, những phần hé lộ trong câu chuyện của Google thật sự hấp dẫn bởi nó chất chứa đầy những rủi ro, mạo hiểm. Tuy nhiên, hai câu chuyện có một điểm khác biệt cơ bản. Người thả bè lão luyện đã băng ghềnh vượt thác hàng trăm lần. Anh đã học được cách đọc dòng nước xoáy phía trước cũng như đối đầu với chướng ngại vật. Anh cũng học được cách điều chỉnh tư thế từng chút một để giữ thăng bằng. Trong khi đó, chỉ có rất ít cơ hội cho những người trẻ tuổi vừa ra trường học cách gây dựng một công ty khổng lồ, và càng ít khả năng để họ biết cách tránh được những tảng đá ngầm – ví dụ như một sáng chế đột phá của một công ty đối thủ. Tất nhiên, câu chuyện thành công của Google có sự góp sức của vô vàn những cơ hội tuyệt vời, nhưng may mắn giữ một ví trí quan trọng hơn dù trên thực tế lại không được nhắc đến một cách tương xứng. Một câu chuyện có càng nhiều yếu tố may mắn, thì có càng ít bài học được rút ra.

Ở đây có sự hiện diện của quy tắc WYSIATI. Bạn không xử lý được với lượng thông tin giới hạn mà bạn có bởi vì tất cả những gì bạn biết chỉ có bấy nhiêu thôi. Bạn xây dựng một câu chuyện khả thi nhất có thể từ những thông tin bạn có, và nếu đó là một câu chuyện hay, bạn sẽ tin tưởng nó. Ngược đời là, cả khi bạn chỉ biết chút ít thông tin, nhưng càng có ít những mảnh ghép phù hợp với vấn đề, thì càng dễ xây dựng một câu chuyện liên tưởng hơn. Chúng ta có niềm tin an ủi rằng mọi sự trên đời này đều có nghĩa xuất phát từ nền tảng tìm kiếm sự an toàn: Chúng ta hầu như có một khả năng vô biên, đó là vô tri trước sự vô tri của chính mình.

Tôi đã nghe quá nhiều người nói rằng họ “đã biết trước rằng sớm muộn gì cũng phải xảy ra cuộc khủng hoảng tài chính 2008.” Khẳng định này có chứa một từ mang nghĩa không thể chấp nhận nổi, đáng lẽ phải bị loại bỏ khỏi vốn từ vựng trong các cuộc tranh luận về các sự kiện nổi bật. Từ đó, tất nhiên, chính là đã biết. Một số người nghĩ rằng họ biết khủng hoảng sẽ xảy ra, nhưng sự thật là không. Giờ họ nói họ đã biết là bởi thực tế khủng hoảng đã xảy ra. Họ đã đánh tráo một khái niệm quan trọng. Trong ngôn ngữ thường ngày, chúng ta chỉ dùng từ biết khi ta biết là nó đúng và có thể được chứng minh là đúng. Chúng ta chỉ có thể biết điều gì khi nó vừa có thật vừa có thể nhận biết được. Nhưng những người đã nghĩ rằng sẽ có cuộc khủng hoảng xảy ra (và chỉ rất ít trong số họ giờ đây có thể nhớ được là mình đã từng nghĩ vậy) cuối cùng cũng không thể chứng minh được nhận định của mình tại thời điểm đó. Rất nhiều chuyên gia thông thái và nằm giữ rất nhiều thông tin, những người quan tâm sâu sắc tới tương lai của nền kinh tế còn không thể tin nổi một trận cuồng phong kinh tế như thế có thể xảy ra; điều tôi muốn nói từ thực tế này đó là cuộc khủng hoảng này không hề được nhận biết. Cách sử dụng vô lối từ đã biết trong văn cảnh này cho thấy một số cá nhân đã “nhận vơ” thành tích tiên đoán mà họ không hề xứng đáng. Trong trường hợp này, ngôn ngữ đã biến thế giới trở nên dễ nhận biết hơn so với thực tế. Nó giúp ảo tưởng tai hại trở nên bất tử.

Bản chất của ảo tưởng chính là chúng ta tin rằng mình hiểu quá khứ, và vì thế tương lai cũng trở nên dễ nhận biết hơn, nhưng trong thực tế chúng ta hiểu về quá khứ ít hơn chúng ta tưởng rất nhiều. Biết không phải là từ duy nhất tạo ra ảo tưởng này. Trong cách sử dụng thông thường, các từ như trực giác và linh cảm cũng được dùng để diễn tả các suy đoán trong quá khứ mà thực tế đã thành hiện thực. Trong câu “Tôi có linh cảm rằng cuộc hôn nhân này sẽ không kéo dài nhưng tôi đã nhằm” nghe có vẻ lạ lùng, giống như bất cứ kết luận trực giác sai lầm nào. Để suy nghĩ một cách rõ ràng về tương lai, chúng ta cần làm sạch ngôn ngữ mà chúng ta dùng để gán nhãn cho những niềm tin trong quá khứ.

- Trích đoạn trong sách “Tư duy nhanh và chậm”

- Trạm Đọc