Trái với những câu hỏi khi còn đi học chúng ta gặp trong bài kiểm tra hay bài thi, những câu hỏi chúng ta tự đặt ra hay được hỏi trong cuộc sống thực tế đa số không có câu trả lời bất biến hay “chuẩn như đáp án”. Vấn đề được đem ra hỏi càng rộng, càng phức tạp, thì cơ hội có được một câu trả lời tiệm cận hoàn hảo lại càng ít. Và chắc hai trong số những câu hỏi lớn nhất một người có thể đặt ra là:

- Tại sao lịch sử của loài người lại diễn ra như đã diễn ra mà không phải khác đi?

- Tương lai loài người sẽ đi theo con đường nào trong vô số con đường mở ra phía trước?

Một trong rất nhiều tác giả, học giả đã bị cuốn hút vào cuộc hành trình đi tìm lời giải đáp cho hai câu hỏi này là Jared Diamond. Cuộc hành trình của Diamond trong nhiều thập kỷ qua đã dẫn tới kết quả là bốn quyển sách được ông dành riêng cho chủ đề lý giải cho thành bại trong lịch sử phát triển của các quốc gia, các nền văn minh, các dân tộc cũng như loài người nói chung:

- Súng, vi trùng và thép (Guns, germs and steel – 1997)

- Sụp đổ (Collapse – 2005)

- Thế giới cho tới ngày hôm qua (The world until yesterday – 2012)

- Biến động (Upheaval – 2019)

Cuộc hành trình của Jared Diamond, thật thú vị, lại bắt đầu bằng nỗ lực đưa ra một quy luật chung nhất cho phép giải thích tiến trình lịch sử của loài người trong “Súng, vi trùng và thép”. Trong cuốn sách khởi đầu này, Diamond đã thiết lập mối liên hệ giữa điều kiện tự nhiên với sự phát triển của loài người. Sự khác biệt về điều kiện địa lý, khí hậu, động thực vật của các đại lục đã dẫn tới sự khác biệt trong tiến trình phát triển của con người tại các đại lục đó, dẫn tới tốc độ phát triển khác nhau của các cộng đồng, dân tộc mà kết quả cuối cùng là sự làm chủ ở mức độ khác nhau các yếu tố vật chất, được biểu tượng hóa bằng các yếu tố liệt kê trong tên sách (súng, vi trùng, thép), quyết định sự thắng thế của một số dân tộc lên những dân tộc khác và định hình nên thế giới như hiện tại.

Một khi đã khởi động, dường như Diamond không thể dừng lại trên cuộc hành trình mà tiếp tục tìm kiếm không chỉ nguyên nhân cho những gì đã xảy ra trong quá khứ mà cả bài học có thể rút ra để tham khảo cho tương lai trong nhiều khía cạnh cụ thể của lịch sử loài người mà ông không thể bàn luận kỹ lưỡng hết trong “Súng, vi trùng và thép”.

Khía cạnh đầu tiên là “tồn tại hay không tồn tại” – vì sao có những cộng đồng không bao giờ tiến xa hơn giai đoạn bán khai lại tồn tại được tới tận ngày nay, trong khi nhiều cộng đồng, hay thậm chí cả nền văn minh, tiến bộ hơn nhiều lại thất bại và bị xóa sổ hoàn toàn? Jared Diamond đã dành cuốn sách thứ hai của ông, “Sụp đổ”, để tìm hiểu, lý giải vấn đề này.

Đi sâu vào phân tích một số cộng đồng, nền văn minh nằm rải rác trên nhiều vùng địa lý khác nhau của thế giới, đã đạt tới những mức độ văn minh khác nhau, nhưng cho điểm chung là đều đã bị xóa sổ hoàn toàn, cũng như một số cộng đồng, nền văn minh khác đã vượt qua thử thách của thời gian để tiếp tục tồn tại, Diamond đã cố gắng tìm ra những mẫu số chung tạo nên thảm kịch trong các kịch bản “sụp đổ” khác nhau đã từng thực sự xảy ra. Từ đó áp chúng vào thế giới hiện tại để nhận diện những nguy cơ đang hiện hữu, một điều hữu ích hơn nhiều so với chỉ buồn phiền trước những thảm kịch của quá khứ, để có thể lựa chọn sáng suốt hơn cho tương lai.

Tiếp theo, trong “Thế giới cho đến ngày hôm qua”, Diamond lại thực hiện một cuộc hành trình về quá khứ thứ hai, nhưng lần này là ngay trong hiện tại. Rất nhiều giá trị căn bản thấm sâu trong mỗi con người đã được hình thành từ từ trong thời gian rất dài khi con người sống trong xã hội “tiền văn minh”. Để phần nào hiểu được các giá trị ấy được hình thành ra sao, từng có vai trò nào trong “thế giới cho đến ngày hôm qua”, thế giới nơi con người từng tồn tại hàng triệu năm trước khi các nền văn minh bắt đầu hiện hữu chừng 11.000 năm trước, Diamond đã tìm hiểu cuộc sống của một số cộng đồng hiếm hoi vẫn sống cuộc sống săn bắt –hái lượm và so sánh các mối quan hệ và thang giá trị của những cộng đồng này với xã hội văn minh phổ quát ngày nay.

Chúng ta đã tiến thêm được gì và đánh mất gì khi trở nên văn minh hơn? Nhìn vào quá khứ sẽ cho phép chúng ta học lại những gì hữu ích đã bị đánh mất dần trong tiến trình văn minh của loài người, trong khi vẫn giữ lại những điều tốt đẹp mà xã hội văn minh đem lại. Một cách để hoàn thiện chính con người cho tương lai.

Từ các mối quan hệ xã hội, các giá trị cốt lõi của người với người, Diamond lại chuyển sang một khía cạnh khác của lịch sử loài người trong “Biến động”. Cuốn sách thứ tư này dường như là sự tiếp nối của “Sụp đổ”. Nếu như trong “Sụp đổ”, Diamond tập trung vào những bài học rút ra từ thất bại, thì trong “Biến động”, ông lại nhìn vào những bài học rút ra từ xử lý thành công các khủng hoảng để tiếp tục tồn tại của một số quốc gia, dân tộc trong quá khứ gần đây. Thông qua tìm hiểu cách thức 6 quốc gia hành động trong thời khắc biến động mang tính bước ngoặt ở giai đoạn thế kỷ 19 – 20, Diamond đã thiết lập nên một tập hợp các yếu tố quan trọng ảnh hưởng tới thành bại của các quốc gia, dân tộc trong thời điểm bước ngoặt.

Mỗi quốc gia được phân tích về  đặc điểm riêng của họ trong từng yếu tố, cũng như mối liên hệ giữa các yếu tố đó và các giải pháp, động thái từng quốc gia đã thực hiện để vượt qua biến động. Từ mỗi trường hợp, tác giả như thường lệ lại rút ra những tổng kết, bài học mà độc giả có thể tham khảo trong tìm tòi giải pháp cho các vấn đề của chính mình. Đồng thời, Diamond cũng nhấn mạnh điều tưởng chừng đương nhiên nhưng không bao giờ cũ: còn tồn tại là còn phải đương đầu với thử thách, và mỗi thử thách sẽ đòi hỏi những phản ứng không giống nhau để vượt qua để tiếp tục tồn tại.

Cuộc hành trình tìm hiểu về lịch sử loài người để học hỏi từ quá khứ chuẩn bị cho tương lai là không có điểm dừng chừng nào loài người còn tồn tại, và bên cạnh nhiều tác phẩm, công trình có giá trị khác, tìm hiểu về các tác phẩm của Jared Diamond sẽ giúp mỗi người có cái nhìn cân đối và toàn diện hơn về thế giới quanh mình, cũng như ý thức rõ hơn về vai trò của mỗi cá nhân trong duy trì một tương lai tốt đẹp cho các thế hệ tiếp theo.

Lê Đình Chi - Trạm Đọc