Có ba lý do chính:
Thứ nhất là vì sách nói không còn ở dạng văn bản nữa khiến chúng ta khó xác định vấn đề bản quyền. Đối với sách điện tử, tuy vẫn còn rất nhiều vi phạm trên môi trường internet, nhưng ít nhất vi phạm của nó cũng khá rõ ràng với người đọc và những hành vi chia sẻ trái phép rất nhanh sẽ bị cộng đồng người đọc sách coi thường. Nhiều nhóm (group) trên Facebook đã đặt ra nguyên tắc cấm chia sẻ file sách hoặc bất kỳ hình thức xin file sách nào.
Trong khi đó, sách nói dường như lại là một thị trường im ắng hơn. Không phải vì sách nói không phổ biến (trên thực tế nhiều video sách nói trên Youtube hiện đã đạt con số triệu view) mà vì sách nói đã qua một bước chuyển thể so với dạng văn bản thuần túy làm chúng ta bối rối khi xác định vi phạm của nó. Sách nói có được xem là sách không, hay đó là sản phẩm của người đọc? Nếu ai đó chỉ đơn giản là đọc cuốn sách họ đã mua về thì có vi phạm gì chứ?
Yếu tố thứ 2 nằm ở phong trào kiếm tiền trực tuyến, mà nổi lên gần đây là Youtube đã thu hút nhiều đối tượng tham gia vào công việc làm sách nói, bất chấp việc phải xin phép. Khi tính năng kiếm tiền bằng quảng cáo trên các kênh như Youtube không còn là bí mật gì nữa, cách thức kiếm tiền, bảng giá quảng cáo lẫn thu nhập của các Youtuber nổi tiếng cũng dần được tiết lộ đã thu ít không ít người tham gia vào cuộc đua này. Sách nói xuất hiện trên Youtube từ khá sớm, với dụng dung có sẵn và cách làm đơn giản, một người với thiết bị ghi âm đơn giản như điện thoại, microphone là đã có thể làm ra sách nói.
Cuối cùng, cái nhãn “người tốt” và “cống hiến” được gán cho những người làm sách nói tự do khiến chúng ta dễ dàng chấp nhận sản phẩm của họ hơn. Không còn là một văn bản trôi nổi trên mạng internet - thứ khiến cho những người đọc nghiêm túc phải dè chừng bởi vấn đề vi phạm bản quyền đã trở nên quá phổ biến, sách nói có một lợi thế đó là yếu tố cảm xúc. Nó không khiến chúng ta bật nút cảnh giác ngay từ đầu vì nó không đơn thuần là một “thứ gì đó” vô tri vô giác để ta có thể đánh giá một cách khách quan nữa. Yếu tố đầu tiên chúng ta tiếp xúc ở sách nói đó chính là giọng đọc, nếu ở dạng video có thể còn có người đọc xuất hiện nữa, mà theo trang Psychology Today, “âm thanh là một kênh thông tin mang lại cảm giác thân thiết vì người nghe được kết nối với người kể chuyện”. Có gì không tốt khi có một người đọc sách cho ta nghe? Việc ta được ai đó kể cho nghe bằng một giọng nói truyền cảm, tiết kiệm được thời gian đọc, và thường là không mất phí, đã tạo ra một hàng rào thiện cảm trước khi ta nghĩ đến vấn đề liệu họ có được phép làm điều này hay không.
Chính những yếu tố kể trên, từ hình thức khác biệt của sách nói, động cơ kiếm tiền trực tuyến đang trở thành xu hướng và tâm lý thiếu đề phòng nơi độc giả/thính giả, đã khiến nhiều tờ báo và những người làm xuất bản lo sợ rằng thị trường sách nói sẽ sớm, hoặc đã đang trở thành lỗ hổng bản quyền đáng lo ngại.
Mặc dù sách nói không được xem là “sách” đúng nghĩa - một xấp giấy in chữ hay một file văn bản, nhưng nó vẫn là sản phẩm trí tuệ với đầy đủ quyền được bảo hộ bởi pháp luật.
Theo Luật sở hữu trí tuệ 2005 (có sửa chữa,bổ sung năm 2009 và 2019), hình thức sách nói được coi là “tác phẩm phái sinh” của tác phẩm gốc, chuyển thể từ sách giấy sang giọng đọc để người dùng có thể nghe tác phẩm. Việc làm tác phẩm phái sinh mà không được phép của tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh là hành vi xâm phạm quyền tác giả, trừ trường hợp chuyển tác phẩm sang chữ nổi hoặc ngôn ngữ khác cho người khiếm thị (xem khoản 8, điều 4 và khoản 7, điều 28). Như vậy, ở Việt Nam hiện nay, ngoại trừ Thư viện sách nói Hướng Dương dành cho người khiếm thị, bất kể ai muốn làm sách nói đều phải liên hệ chủ sở hữu quyền tác giả của tác phẩm đó, tức tác giả hoặc NXB của cuốn sách.
“Việc làm tác phẩm phái sinh mà không được phép của tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh là hành vi xâm phạm quyền tác giả.”
Khoản 7, điều 28 của Luật sở hữu trí tuệ 2005
Trong trường hợp của Yeah1 Network hồi năm 2017, Hội Xuất bản TP.HCM đã xác định trường hợp này là vi phạm về quyền tác giả và quyền sở hữu tác phẩm, và nhấn mạnh: “Mặc dù không kinh doanh nhưng họ không được quyền tự ý thu âm sách nói”.
Như vậy, chúng ta đã có thể khẳng định chắc chắn rằng dù có thu lợi nhuận hay làm vì ý tốt, việc làm sách nói buộc phải có sự cho phép tác giả và chủ sở hữu quyền tác giả là vi phạm bản quyền. Chúng ta không chấp nhận việc vi phạm bản quyền, dù sản phẩm quả thực có ích. Tại sao không làm việc tiện ích ấy một cách hợp pháp, để nội dung sách cùng với giá trị của nó được lan tỏa trong cộng đồng theo cách tích cực hoàn toàn.
Thử gõ trên Youtube tên những cuốn sách nổi tiếng như “Muôn kiếp nhân sinh”, mới xuất bản không của tác giả Nguyên Phong, “Hành trình về phương Đông”, “Nhà giả kim”... sẽ thấy một loạt các kênh làm sách nói, có bản quyền lẫn không bản quyền. Dù đã có pháp luật và mức phạt rõ ràng, tuy nhiên chúng ta biết trên thực tế quá trình làm sạch sách lậu không dễ dàng. Trong khi các NXB vẫn còn đang đau đầu từ sách lậu online lẫn offline, mảng sách nói vẫn cần được những độc giả/thính giả chú ý hơn bằng cách lựa chọn nghe những kênh làm sách nói có bản quyền.
Kênh sách nói mạnh ở Việt Nam có thể kể đến ứng dụng điện thoại Voiz FM, với số lượng sách nói lớn có thể đáp ứng nhu cầu nghe đang tăng nhanh. Hiện tại, Voiz FM đã có hơn 1000 nội dung bản quyền từ sách nói, podcast cho đến cả nhạc nền. Các nội dung được cung cấp theo dạng miễn phí lẫn thu phí theo nhu cầu của nghe. Điều quan trọng đội ngũ phát triển cho thấy họ đặc biệt chú trọng tới các vấn đề bản quyền trong nội dung ứng dụng của mình qua việc ký kết và sở hữu bản quyền sách nói với tác giả và NXB. Ngoài ra, theo chia sẻ của người đại diện Voiz FM, đơn vị này hiện đang đi đầu trong việc bảo vệ bản quyền cho các tác giả và NXB thông qua việc báo cáo vi phạm. Từ tháng 07/2020 đến nay, đơn vị này đã hỗ trợ gỡ bỏ hơn 30,000 nội dung vi phạm trên các nền tảng phổ biến.
"Chúng tôi hy vọng rằng trong vòng vài năm tới, chúng tôi không còn đơn thương độc mã trong phong trào này nữa mà chính người dùng sẽ hình thành thói quen Nghe sách có bản quyền." - đại diện Voiz FM chia sẻ thêm cùng Trạm Đọc.
Voiz FM hiện đã có sẵn trên các kho ứng dụng phổ biến như: Google Play (hệ điều hành Android) và Apps store (iOS). Để trải nghiệm ứng dụng xin ngay tại: Voiz.vn/download
