Vì sao giáo sư Vũ Hà Văn tuổi 52 mà in sách lại có cảm giác "phiêu lưu ký"? Ông giải thích: "Đối với tôi, bước ra khỏi những lĩnh vực an toàn của mình thì là một cách dấn thân, cũng có thể hiểu là phiêu lưu. Tôi không phải người viết chuyên nghiệp, cũng không phải nhà nghiên cứu xã hội, mà cuốn sách này có đề cập cả về văn hóa, lịch sử hay nhiều đề tài xã hội khác, thì cũng đã là một cách phiêu lưu rồi".

Thực tế, từ nhỏ giáo sư Vũ Hà Văn đã được lặn ngụp trong không gian chữ nghĩa. Có thân phụ là nhà thơ Vũ Quần Phương nên giáo sư Vũ Hà Văn thời niên thiếu đã từng nhiều lần đọc thơ trên Đài Tiếng nói Việt Nam và cũng được trả thù lao như một nghệ sĩ nhí. Bây giờ, giáo sư Vũ Hà Văn viết sách thì cũng xem như tiếp nối truyền thống gia đình. Cuốn sách dày hơn 250 trang của giáo sư Vũ Hà Văn chia làm 5 phần: "Hồi ức tuổi thơ", "Theo dòng sự kiện", "Vài đường viền lịch sử", "Giáo sư phiêu lưu ký" và "Chuyện nghề". Những bài viết của giáo sư Vũ Hà Văn dù có độ dài ngắn khác nhau, thì cũng chứa đựng nhiều suy tư và thể hiện bằng giọng điệu hài hước, như ông mong muốn: "Chỉ đơn giản là đưa ra một vấn đề hay một câu chuyện, và để cho người đọc tự hình dung và lý giải theo cách của họ. Đối với tôi, việc gợi được trí tưởng tượng, óc phản biện và suy luận của người đọc mới là quan trọng".

Đọc cuốn sách "Giáo sư phiêu lưu ký", điều khiến độc giả bất ngờ là khả năng diễn đạt rất thông minh và khéo léo của giáo sư Vũ Hà Văn. Có những chữ được giáo sư Vũ Hà Văn đặt đúng chỗ, trở nên đắc địa. Ví dụ, chữ "thiên tài" trong đoạn văn mà giáo sư Vũ Hà Văn nói về áp lực của học sinh thế hệ mình ứng tuyển vào lớp chuyên toán: "Sở Giáo dục ra một quyết định thiên tài là các kỳ thi tuyển phải được tổ chức vào cuối hè, nên từ đầu tháng sáu đến giữa tháng tám, tổng cộng chừng bảy mươi nhăm ngày, các phụ huynh mỗi ngày nhắc nhở ba lần "con phải lo thi xong đã, rồi chơi gì hãy chơi". Thi xong là chừng 20 tháng tám, không biết chơi gì bây giờ? Nên học sinh chuyên toán khi lớn lên, yêu quý kính trọng thầy cô giáo thì có, nhưng tình cảm với Sở thì hình như không được mặn mà".

Sau khi tốt nghiệp trung học ở Trường Chu Văn An - Hà Nội, chàng trai Vũ Hà Văn đã sang Hungary học chuyên ngành toán lý thuyết ở Đại học Eotvos Lorand, rồi làm luận án Tiến sĩ tại Đại học Yale - Mỹ. Ký ức những ngày hồn nhiên được giáo sư Vũ Hà Văn ngoái lại với nhiều bâng khuâng và mong muốn những bạn nhỏ hôm nay hãy biết trân trọng giai đoạn tươi đẹp ấy: "Thời gian của chúng ta không mất, nó hóa thành trí tuệ, thành tâm hồn chúng ta. Nó không mất nên chẳng cần tìm, và dù có tìm cũng không thấy được. Đường tiến thân có nhiều, mà tuổi thơ chỉ có một".

Giáo sư Vũ Hà Văn tư duy mạch lạc và khoa học. Tuy nhiên, ưu điểm của một nhà toán học ở giáo sư Vũ Hà Văn càng bộc lộ rõ hơn khi ông chủ động đưa ra cách nhìn riêng về nhân vật, về sự kiện. Vì vậy, những điều ông bàn thêm về Trần Anh Tông, Tuệ Trung Thượng Sĩ, Triệu Vũ Đế, Đào Duy Từ, Lê Thái Tông, Trần Khắc Chung, Lê Văn Duyệt... rất thú vị. Thậm chí, khi bày tỏ sự hâm mộ dành cho vạn thế sư biểu Khổng Tử, giáo sư Vũ Hà Văn còn nắc nỏm: "Giá ông sinh thời này ở Mỹ, thì sự nghiệp chính trị chắc phải xán lạn hơn nhiều. Gì chứ chức ứng cử viên nặng ký cho ngôi Tổng thống không cần phải nói".

Với tên tuổi của giáo sư Vũ Hà Văn thì có lẽ lĩnh vực giáo dục là phần hứng thú nhất mà công chúng tò mò về cuốn sách "Giáo sư phiêu lưu ký". Ngoài những câu chuyện "Nhật ký Yale", giáo sư Vũ Hà Văn cũng đề cập vài góc độ khác của giáo dục trong kỷ nguyên hội nhập toàn cầu. Ông khuyên du học sinh nên chọn thêm dăm trường mà mình cảm thấy chưa phù hợp nhưng vẫn hứng thú, vì "Tâm lý và cách suy nghĩ của học sinh trong năm cuối trung học thay đổi một cách cơ bản khi họ bắt đầu chuẩn bị một cuộc sống mới độc lập, và quan niệm của họ về trường đại học cũng thay đổi theo. Hãy tự dành sẵn cho mình một vài cơ hội khi mà bạn muốn đổi ý".

Qua những quan sát, so sánh và đối chiếu, giáo sư Vũ Hà Văn cũng không ngần ngại bày tỏ đánh giá về trình độ giáo sư đang gây không ít ái ngại tại Việt Nam. Giáo sư Vũ Hà Văn thẳng thắn nhận định: "Giáo sư giỏi có thể hướng dẫn cùng một lúc nhiều nghiên cứu sinh, mà tất cả đều có thể đạt được chuẩn quốc tế, vì họ biết và theo sát những vấn đề và phương pháp mới trên thế giới, thấy được sự liên hệ giữa các lĩnh vực khác nhau. Nhưng hiện nay, học vị giáo sư dường như chỉ là tấm bằng khen. Các thống kê nhiều lần đăng trên báo cho thấy rất rõ có nhiều giáo sư không nghiên cứu mà cũng chả giảng dạy".

Cuốn sách "Giáo sư phiêu lưu ký" thuyết phục người đọc không chỉ bằng những nghĩ ngợi sâu sắc mà còn bằng những đẩy đưa dí dỏm. Nhân sự kiên Jeff Bezos - Chủ tịch Amazon và Bill Gates - Chủ tịch Microsoft từng tự hào vì rửa bát cho vợ nhưng cuối cùng vẫn ly dị vợ, giáo sư Vũ Hà Văn kiến nghị vui nhộn: "Để bảo vệ hạnh phúc gia đình, chị em phải hết sức cẩn thận với hội rửa bát. Hãy bắt chồng mình đi nhậu, đánh golf, xem đá bóng, chém gió và bí tỉ ở đâu đó. Phải thật kiên quyết, nếu cần thiết dùng đến bạo lực, như gí (nhiều) tiền vào tay và đẩy ra cửa. Đầu óc họ sẽ lâng lâng, chân nam đá chân chiêu đi về nhà, chẳng ngộ được điều gì, ngoài sự tuyệt vời của vợ vậy".

Giáo sư Vũ Hà Văn cho rằng: "Thường những người có óc hài hước, họ sẽ cười được từ những thứ rất đơn giản, mà thường thì phần lớn mọi người sẽ bỏ qua. Đặc biệt, là khả năng tự giễu. Còn sự khôi hài thì nó hiện diện gần như trong mọi hoàn cảnh, nhưng mỗi người sẽ nhìn sự việc theo một kiểu".

Cho nên, ông nói về người khác chân thành và cũng nói về mình chân thật. Thái độ văn minh trong đối thoại và chia sẻ của giáo sư Vũ Hà Văn tương đối rõ ràng: "Có lẽ ta chỉ có thể đánh giá người xưa theo đúng hoàn cảnh lịch sử của họ thôi. Quan niệm về cái gì là chấp nhận được thay đổi theo thời gian và nhận thức, ngày càng tiến hóa, của con người. Rất có thể một hai trăm năm nữa, hay sớm hơn, khi nhiên liệu của thế giới cạn kiệt, tất cả chúng ta sẽ bị lũ con cháu lên án, vì đã đốt cháy không biết bao nhiêu than đá và dầu mỏ, phạm tội ác nguy hiểm và đáng lên án nhất là hủy hoại trái đất".

Như đã nói, giáo sư Vũ Hà Văn là con trai trưởng của nhà thơ Vũ Quần Phương, nên ông không xa lạ với văn chương. Giáo sư Vũ Hà Văn từng đứng trông chiếc xe đạp cho nhà thơ Xuân Diệu mỗi khi "ông hoàng thơ tình" đến nhà chơi và cũng từng được nhà thơ Xuân Diệu cho kẹo ngoại để đi khoe khắp phố. Cho nên, nhớ Xuân Diệu, giáo sư Vũ Hà Văn chốt một câu ngậm ngùi: "Thế hệ của Xuân Diệu ra đi, quy củ của Hội Nhà văn sau đó cũng thay đổi dần, không còn như xưa nữa".

Đồng thời, giáo sư Vũ Hà Văn cũng đề cao giá trị văn chương trong quá trình bồi dưỡng tâm tính cho con người, như cách ông trân trọng tác phẩm "Thương nhớ mười hai" của Vũ Bằng: "Có lẽ nhờ cuốn sách nhỏ này mà tôi giữ được phần nào tình cảm với quê hương. Những dòng chữ nhẹ nhàng mà đằm thắm kia sẽ giữ quê hương trong lòng bạn, sâu lắng và mạnh mẽ hơn ngàn lần những khẩu hiệu khô khan và nhạt nhẽo".

----

Trạm đọc mời bạn theo chân GS Vũ Hà Văn trong một lần phiêu lưu đên Singapore

Tuần vừa rồi tôi ở Singapore, thăm đai học NUS.

Singapore thì đã rất nhiều người đi và biết rất rõ, nên tốt nhất là chả nên tả cái gì. Các bạn đồng nghiêp ở Sing hiếu khách, mời đi chén liên miên. Tiện tay ghi lại một vài cảm nhận từ các bữa này.

(1) Phần lớn người Sing là gốc Tàu, nói tiếng Tàu với nhau. Nhưng giữa họ có sự phân biệt. Các chức vụ quan trọng xem ra phải do người Tàu đã ở Sing nhiều đời nắm giữ. Vì một lý do nào đó, người Sing rất coi trọng quốc phòng. Thanh niên hết trung học phải vào quân đội 2 năm, giống như chế độ ở Hàn Quôc và Israel. Cái khác là hai nước trên có đối thủ luôn đe doạ rất rõ ràng, còn Singapore có vẻ như không ở trong tình thế ấy (?).

Trong bữa chén thứ nhất, một đồng nghiệp người Tàu than thở là con anh ấy đang phục vụ trong quân đội, nó thích lái xe tăng, nhưng mà không được tuyển, vì bố nó, tức là đồng nghiệp đáng kính kia, là Tàu nhập cư. Tức là đến đời cháu may ra mới lái xe tăng được.

(2) Đường phố ở Sing sạch kinh hoàng, giao thông xây dựng qui hoạch rất ổn, bệnh viện tốt mà chi phí lại thấp. Cái đó đã nhiều người khen. Khen thêm một tí là họ làm tất cả những thứ ấy với một mức thuế thu nhập gần thấp nhất thế giới (cỡ trung bình độ 12%).

Đã sạch đẹp như thế, nhưng chính phủ "rách việc" vẫn tìm cách cải thiện. Dự án lớn, do một quan chức của trường, trong bữa chén thứ 2, tiết lộ, là họ đang nghiên cứu làm sao giảm nhiệt độ toàn thành phố xuống 4 độ C (ở Sing hiện hơi nóng). (Đó là) Nhiệt độ ngoài đường chứ không phải trong các toà nhà, vốn đã được điều hoà gần như liên tục. Một phương án là sơn lại tất cả các con đường và mái nhà bằng màu sáng và loại sơn đặc biệt không hấp thụ nhiệt.

(3) Bữa thứ 3 có năm người, 4 anh châu Á và một anh Tây. Cả 4 anh châu Á đều nghiền chưởng Kim Dung (tất nhiên bằng ngôn ngữ khác nhau), chỉ có Tây trình kém là nghe lơ ngơ không hiểu gì. Open problem đặt ra là tại sao nam giới lại thích chuyện chưởng ? Có phải vì đàn ông thích đánh nhau ? Cái này chả phải, như mình đây là người cực yêu hoà bình. Hay họ thích khám phá các đại án rắm rối phức tạp ? Chắc cũng cóc phải nốt. Hơi đâu.

Câu trả lời đạt điểm cao nhất thuộc về một đồng nghiệp ở khoa kinh tế. Theo anh này, nếu ta chú ý, tất cả các nhân vật nam chính trong truyện Kim Dung đều xuất thân nhà nghèo, đời sống vất vả, còn các nhân vật nữ chính, người yêu tương lai của họ, chẳng những quốc sắc thiên hương, mà đều con nhà quyền quí, cành vàng lá ngọc. Các anh nam chính đang yên lành làm thuê làm mướn, một ngày đẹp trời đi đào sắn lại xơi phải nhân sâm ngàn năm, tự dưng có nội công ngăn sông bạt núi. Rồi ở hiền gặp lành, tự dưng vớ được bí kíp độc đáo trong đống sách cũ (qua đây có thể thấy rõ lợi ích của việc đọc sách), hoặc ra đường tự dưng gặp kỳ nhân chỉ bảo, chẳng mấy chốc có tuyệt kỹ hàng long phục hổ. Thế rồi đi ra đường, tự nhiên gặp nhân vật nữ chính, vừa xinh lại vừa quí, đúng lúc bị đầu gấu trêu ghẹo…. Vài ba cái tự nhiên như vây, làm cho độc giả cảm thấy như cuộc đời như có tia hy vọng.  

(4) Đến bữa thứ tư thì vấn đề thứ nhất là không thể ăn được nữa. Các đồng nghiệp tốt bụng thết khách kiểu Quảng Đông mỗi bữa rất nhiều món, trong một bữa mỗi người dùng số lượng bát đĩa đủ cho một gia đình 4 người và 2 con mèo, và món nào cũng có vẻ rất bổ (mặc dầu ăn xong không thấy võ công lên tý nào, chỉ thấy bụng có vẻ nặng nặng).

Câu hỏi lớn của bữa này là đàn ông thời hiện đại và trung cổ ai dũng cảm hơn ? Các quan khách đi đến sự nhất trí là đàn ông thời chúng ta đang sống là dũng cảm nhất.

Trong các chuyện cổ tích, ngày xửa ngày xưa các hiệp sĩ (tất nhiên đại diện cho sự dũng cảm) chiến đấu tay đôi với sư tử (hoặc hổ, báo, rồng vv, tuỳ theo văn hoá mỗi nước) để giải cứu (và sau đó kết hôn) công chúa. Các hiệp sĩ thời hiện đại kết hôn luôn với sư tử!

Disclaimer: Người viết bài này không phải là hiệp sĩ. Để cho chắc ăn, anh cũng không quen ai là hiệp sĩ.

Theo CAND & Blog của GS Vũ Hà Văn