Vài năm trước, trong một giai đoạn công việc đặc biệt hỗn loạn, tôi bắt đầu pha cà phê buổi sáng theo đúng một cách y hệt mỗi ngày: cùng một chiếc cốc, cùng một khung giờ, và đúng hai phút im lặng trong lúc chờ cà phê nhỏ giọt.
Ban đầu, tôi không hề có chủ ý. Tôi chỉ đơn giản là quá lu bu để còn nghĩ thêm được điều gì khác. Nhưng rồi một điều thú vị xảy ra: hai phút ấy trở thành khoảng thời gian bình yên nhất trong ngày của tôi. Ngay cả khi mọi thứ xung quanh đều mất kiểm soát, tôi vẫn có một khoảnh khắc quen thuộc, và bằng cách nào đó nó khiến phần còn lại của ngày trở nên dễ chịu hơn.
Tôi đã vô tình trải nghiệm sức mạnh của nghi thức (rituals). Và mãi đến khi rời ngành công nghệ để theo học thần kinh học, tôi mới thực sự hiểu vì sao thói quen pha cà phê đơn giản ấy lại hiệu quả đến vậy.
Nghi thức là một trong những “công nghệ” mạnh mẽ nhất mà loài người từng tạo ra
Nhiều người nghĩ nghi thức là những nghi lễ tôn giáo cầu kỳ hay các truyền thống cổ xưa. Nhưng thực ra, cuộc sống của bạn đang ngập tràn nghi thức mỗi ngày.
Chờ mọi người trong nhà và dọn đủ món rồi mới ăn, tặng quà vào sinh nhật hay dịp lễ, chào hỏi nhau bằng những câu xã giao quen thuộc, vỗ tay khi buổi biểu diễn kết thúc… Tất cả đều là những nghi thức được dệt nên trong đời sống thường nhật của chúng ta.
Từ thuở sơ khai, con người đã dùng nghi thức để công nhận lẫn nhau, tạo cảm giác thuộc về, đánh dấu sự bắt đầu và kết thúc của một giai đoạn, và nhiều hơn thế nữa.
Thực tế, tôi tin rằng nghi thức chính là một dạng “phần mềm” được lặp đi lặp lại, có cấu trúc, thường được truyền qua văn hóa, và phục vụ những chức năng tâm lý vượt xa khái niệm thói quen hay truyền thống đơn thuần.
Khi con người đối mặt với căng thẳng, nguy hiểm hoặc những thay đổi lớn trong cuộc đời, nghi thức mang lại cảm giác ổn định thông qua các hành động có cấu trúc. Việc có một điều gì đó cụ thể để làm khi mọi thứ đều bất định giúp giảm lo âu và cảm giác bất lực.
Cảm giác chủ động này cũng mở rộng sang chức năng xã hội của nghi thức: những thói quen chung giúp con người hợp tác dễ dàng hơn trong thời điểm căng thẳng. Khi một đội bóng tụ lại trước trận đấu, hành động ấy phát đi tín hiệu về sự gắn kết và cam kết với tập thể.
Nghi thức còn giúp chúng ta hiểu và vượt qua những khoảnh khắc khó khăn nhất của đời người. Chúng đánh dấu các cột mốc chuyển giao như sinh nở, dậy thì, kết hôn hay cái chết… và giúp ta đối diện với những sự kiện quá sức chịu đựng. Chúng cũng hỗ trợ chúng ta xây dựng bản sắc mới thông qua các nghi lễ chuyển tiếp. Đó là lý do lễ tốt nghiệp không chỉ ăn mừng thành tích, mà còn đánh dấu sự chuyển hóa từ “sinh viên” sang “cử nhân”.
Cuối cùng, nghi thức là cách văn hóa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trẻ em học lòng biết ơn từ những bữa cơm gia đình, chứ không phải từ các bài giảng về việc phải biết ơn. Cùng nhau lặp lại một hành động luôn hiệu quả hơn việc chỉ nói suông.
Nghi thức như một bản nâng cấp cho hệ thần kinh
Nghi thức tác động đến não bộ và cơ thể theo ba cách cụ thể:
Sự bình tĩnh. Nghi thức giúp làm dịu hệ thống phát hiện mối đe dọa của não, đặc biệt là hạch hạnh nhân (amygdala). Khi hệ thống này lắng xuống, chúng ta cảm thấy vững vàng hơn. Đây là lý do vì sao việc lặp lại những chuỗi hành động quen thuộc đặc biệt hữu ích trong các giai đoạn chuyển tiếp đầy hỗn loạn.
Sự rõ ràng. Các bước dự đoán được kích hoạt những vùng vỏ não trước trán liên quan đến lập kế hoạch, giúp giảm tải nhận thức vì não không phải liên tục quyết định “tiếp theo là gì”. Nhờ đó, những nhiệm vụ khó khăn trở nên dễ xử lý hơn, nhất là khi đang căng thẳng.
Sự kết nối. Khi con người chuyển động hoặc nói chuyện đồng bộ với nhau, não bộ sẽ tiết ra các chất hóa học tạo liên kết như oxytocin và opioid nội sinh. Những chất này khiến tương tác xã hội trở nên ấm áp và đáng tin cậy hơn. Đó là lý do các nghi thức chung tạo ra cảm giác “chúng ta”.
Phần lớn nghi thức được thừa hưởng từ môi trường văn hóa xung quanh và chúng ta đơn giản là làm theo những gì mình thấy. Nhưng đây là điều khiến tôi thấy hào hứng nhất: bạn không cần phải sao chép nghi thức của người khác. Bạn hoàn toàn có thể chủ động thiết kế những nghi thức phục vụ đúng nhu cầu của mình.
Việc tạo ra các nghi thức cá nhân không quá phức tạp, bạn chỉ cần quan sát, thử nghiệm và suy ngẫm.
Bắt đầu bằng quan sát. Hãy chú ý những thời điểm trong ngày khi bạn cảm thấy rối trí, căng thẳng hoặc mất kết nối. Những khoảnh khắc chuyển giao này là cơ hội lý tưởng để thiết kế một nghi thức mới.
Tiếp theo, hãy thử nghiệm. Chọn một thời điểm cụ thể trong ngày và thử một nghi thức đơn giản. Có thể là pha cà phê buổi sáng theo cùng một cách mỗi ngày, sắp xếp bàn làm việc trước khi bắt đầu, hoặc hít thở sâu ba lần trước các cuộc họp quan trọng. Điều quan trọng là nghi thức đủ nhỏ để duy trì, nhưng đủ ý nghĩa để bạn cảm thấy mình đang làm điều đó một cách có chủ đích.
Cuối cùng, suy ngẫm và điều chỉnh. Sau một hoặc hai tuần, hãy tự hỏi: Nghi thức này có thực sự giúp ích không? Nó có tự nhiên hay gượng ép? Hãy đóng vai một nhà khoa học và trả lời những câu hỏi này với sự tò mò. Điều chỉnh nếu cần.
Những nghi thức cá nhân hiệu quả nhất là những nghi thức đơn giản để nhớ, đủ cụ thể để có ý nghĩa, và đủ linh hoạt để thích nghi với hoàn cảnh khác nhau. Hãy bắt đầu nhỏ với một nghi thức mỗi ngày, rồi dần dần mở rộng “bộ công cụ” của bạn.
Những khuôn mẫu hành động lặp đi lặp lại này sẽ giúp bạn chủ động “lập trình” não bộ hướng tới sự bền bỉ, rõ ràng và kết nối. Hãy dùng chúng trước kỳ thi, cuộc thi đấu, hay những cuộc trò chuyện khó khăn. Tiếp tục thử nghiệm và điều chỉnh khi bạn và hoàn cảnh sống thay đổi.
Não bộ của bạn vốn đã được lập trình để phản ứng với nghi thức, việc của bạn chỉ là đưa cho nó những khuôn mẫu đúng để làm theo.
- Trạm Đọc
- Theo: Big Think
