Ngược với phong cách áp đặt toàn diện - thường có nguy cơ đồng nhất người viết tiểu sử với bọn vô lại xuất bản - Chernow đã biến những sự hỗn độn không thể cứu vớt trong cuộc đời Rockefeller (được ghi lại trong những dấu nối của Forster) trở thành ngọn lửa thử vàng trong cuốn sách hấp dẫn của mình. Vì vậy có thể nói Titan - Gia tộc Rockefeller là cuốn tiểu sử khách quan, không nghiêng về bôi nhọ hay tán tụng. Và đọc cuốn tiểu sử này bạn sẽ ngạc nhiên khi khám phá về cuộc đời của một nhà tư bản, cũng như về một gia tộc bí ẩn, một đế chế lẫy lừng trong ngành dầu mỏ.
Trong suốt cuộc đời của Rockefeller, tiền luôn là một động lực ám ảnh đối với ông. Chernow viết, thậm chí từ khi là một đứa trẻ, ông đã mua kẹo theo cân, rồi chia thành từng phần nhỏ và bán cho chính anh chị em mình để hưởng phần lợi nhuận nhỏ xíu. Khuynh hướng tham lam này bắt nguồn từ hoàn cảnh khó khăn của thời thơ ấu tại quận Finger Lakes, phía trên New York. Rockefeller được nuôi dạy trong bầu không khí thiếu an toàn kinh tế dai dẳng. Cha của ông, William Avery Rockefeller, hay còn gọi là Big Bill, thường bỏ rơi vợ và 5 đứa con để đến khu mở đường, nơi ông kiếm ăn bữa đực bữa cái với danh nghĩa bác sỹ thảo dược, bán thuốc dầu rắn để chữa từ ung thư cho đến bệnh vặt cho người dân nông thôn ở vùng viễn tây Iowa. Và còn tai tiếng hơn, Big Bill còn là kẻ năm thê bảy thiếp. Thậm chí có thời gian, ông còn đem cô bồ về ở tại ngôi nhà tàn tạ của mình, nơi mà cô bồ có điểm tương đồng với người vợ, bà Eliza cả đời sống trong đau khổ, mang thai hết lần này đến lần khác.
Gia đình Rockefeller vốn sống lần hồi với những khoản mua chịu từ cửa hàng tổng hợp và tính tằn tiện đầy bất an, thể hiện qua nhưng bộ quần áo cũ tơi tả mà John Rockefeller cũng như chị Lucy, em gái Mary Ann, và 2 em trai William và Frank mặc. John khi đó đã bị gạt ra ngoài khi cả lớp cùng chụp ảnh ở trường ngữ pháp bởi vì quần áo quá sờn rách, và sau này ông trở thành cha của người tiết kiệm từng tờ giấy, dây buộc thùng hàng được giao đến biệt thự của ông tại Cleveland. Thói khinh suất của Big Bill làm nảy sinh tính thận trọng trong con trai ông. Tố chất thiên tài kinh doanh của Rockefeller là tổng hòa của sự thận trọng pha lẫn quyết đoán, trực giác kiên nhẫn và quyết tâm không biết mỏi mệt.
Với hoàn cảnh nghèo mòn xác xơ của nhà Rockefeller, mỗi lần Big Bill về nhà là một dịp lễ vui vẻ. Người đàn ông xảo trá này, theo cách gọi của Chernow, là một kỳ nghỉ bằng xương bằng thịt, ném sỏi vào cửa sổ để báo hiệu chuyến viếng thăm của ông, cưỡi con ngựa mới, mặc quần áo đẹp rồi khua cả tập dày hóa đơn nhăn nheo chỉ để tỏa sáng trong con mắt đói khát của con trai mình. Tiền là phương tiện tình yêu của Big Bill. Mà John D. Rockefeller thì chưa từng, chưa bao giờ có đủ điều đó.
Tính cách kiên cường trong gian khó của Eliza Rockefeller đã tạo cho John niềm kính trọng vĩnh cửu và niềm mộ đạo sâu sắc. Từ tình yêu của cha đối với tiền bạc và tình yêu của mẹ dành cho Chúa, ông đã tạo dựng nên một pháo đài chính trực trong các công việc kinh doanh của mình. “Tôi luôn coi đó là một bổn phận chính trực khi nhận tất cả những thứ mà tôi vinh dự có được hay cho đi thất cả những thứ mà tôi có thể.” Ngay cả khi là một viên thư ký túng quẫn trong một công ty môi giới hàng hóa ở Cleveland, Chernow đã chỉ ra rằng, Rockefeller của những năm 20 tuổi, vẫn đóng góp cho Nhà thờ truyền giáo Bap-tít phố Erie. Thông qua nhà thờ, Rockefeller đã gặp 2 người thay đổi cuộc đời của ông.
Laura Celestia (Cettie) Spelman, con gái của thương nhân giầu có và là lập pháp bang Ohio, là một phụ nữ trẻ thực sự ngoan đạo đã lọt vào mắt xanh của chàng trai bởi tấm lòng ấm áp và sùng đạo, hơn là nhan sắc. Rockefeller phải cải thiện triển vọng kinh tế của mình trước khi có thể cầu hôn người con gái này. Vì thế trong vòng 9 năm kiên trì, từ năm 1855 đến 1864, chàng tán tỉnh nàng, trong khi nàng cổ vũ công sức kinh doanh của chàng. Tình yêu của nàng, cũng như của Big Bill, khiến tiền càng trở thành một thứ ánh sáng rực rỡ với chàng. Cho đến tận ngày nàng mất năm 1915, họ vẫn hết lòng với nhau, cùng nhau nuôi dạy 4 đứa con, Elizabeth, Alta, Edith và John Jr.
Chernow đã tạo ra tác phẩm tuyệt vời nhất của mình bằng cách tái hiện lại cuộc sống của gia đình Rockefeller. Bối cảnh thật khắc khổ. Cettie từng nói với hàng xóm, “Tôi rất vui vì con trai đã nói với mình về mong ước Giáng sinh của nó, nên bây giờ có thể từ chối nó.” Khi nghĩ về mẹ, Rockefeller lại càng thấy hy sinh là tính cách đạo đức cơ bản. Do đó, trong gia đình giầu có và tận tâm này, các con của Rockefeller phải chia nhau cái xe ba bánh để chơi. Hơn nữa, Chernow còn phác họa chân dung Rockefeller là một người cha tâm huyết, theo cách hiểu của ông, yêu thương gia đình, người rời công sở để về nhà và chơi – đi bơi, chèo thuyền, trượt ván và cưỡi ngựa – cùng các con mình.
Samuel Andrews là một nhà nghiên cứu hóa học người Anh nhập cư, ông là một trong những người đầu tiên ở Mỹ thực hiện quá trình lọc dầu. Dầu đã được tìm thấy ở Titusville, Pa., năm 1859, là nguồn năng lượng chỉ để thắp sáng đèn ở đất nước này. Mỡ cá voi lại đang có dấu hiệu cạn kiệt. Năm 1862, Andrews thuyết phục Rockefeller và Maurice Clark, và sau đó là các đối tác khác của công ty môi giới hàng hóa, đầu tư 4.000$ vào nhà máy lọc dầu của mình. Cuộc nội chiến đã thúc đẩy nhu cầu Kerosene tăng cao chóng mặt, và Rockefeller “đã nhẩy vào ngành công nghiệp dầu mỏ với những hồi tưởng thi vị về những điều ông đã hấp thụ được ở Nhà Thờ Bap-tit.”. Trong vòng 15 năm, Rockefeller đã dùng các biện pháp ám muội để phục vụ chiến lược vĩ đại, kiểm soát gần 90% của thị trường dầu.
Trong tôn giáo, Rockefeller là người Tin lành, trong kinh tế, ông lại là người Mác-xít. Điều này được Chernow giải thích hết sức sáng rõ và châm biếm rằng, các quan điểm của một Rockefeller đầy tức tối sẽ giáng một đòn vào các học thuyết hiện đại của chúng ta về sự cạnh tranh.
Nghiên cứu chủ nghĩa tư bản Đac-uyn nguyên sơ thời kỳ tiền Rockefeller, Marx đã tiên đoán được những lỗi chết người của chủ nghĩa này, như “hoạt động sản xuất vô chính phủ” – cuộc chiến giá cả vô nghĩa, tự hủy hoại bản thân do các nhà công nghiệp sẽ không cắt giảm sản lượng khi thị trường trở nên thừa mứa với các sản phẩm của họ, mà thay vào đó, lại liên quan đến cái mà Rockefeller gọi là “cạnh tranh tàn hại”. Rockefeller không chỉ đồng tình với Marx về tình trạng sản xuất hỗn loạn, mà còn về phương thức giải quyết.
Đầu những năm 1870, khi ngành công nghiệp dầu mỏ non trẻ bị thao túng bởi tình trạng sản xuất vô tổ chức ở một cấp độ khốc liệt, khiến giá dầu giảm từ 12$/thùng xuống còn 2.4$/thùng chỉ vài năm sau đó. Rockefeller, khi đó 29 tuổi, cùng với công ty nguy cấp của mình, đã tìm cách để xóa bỏ sự hỗn loạn bằng trật tự mới, cạnh tranh với cái mà ông dán nhãn thành “ hợp tác” hoặc “kết hợp”. “Đây là trò chơi chữ đầy trau chuốt. Marx dùng đúng cái tên của nó – độc quyền. Thay vì không ngừng phản ứng lại với tín hiệu giá cả thay đổi liên tục, Rockefeller và những người đầu ngành khác âm mưu giết chết chủ nghĩa tư bản cạnh tranh để tạo điều kiện cho chủ nghĩa tư bản độc quyền mới”, Chernow viết.
Đi theo hướng đó, ông ấp ủ âm mưu với hãng đường sắt hàng đầu Eastern, đã bí mật hứa dành cho Rockefeller khoản bồi hoàn không chỉ cho mỗi thùng dầu mà Standard Oil vận chuyển, mà còn cho tất cả các thùng dầu do các đối thủ khác vận chuyển. Theo lời của một người viết tiểu sử khác của Rockefeller, đó là một công cụ cạnh tranh tàn khốc vô song trong ngành, và các công ty khác sẽ nhanh chóng có những dự cảm chẳng lành. Trong vòng chưa đầy 6 tuần, trong “Cuộc thảm sát Cleveland 1872”, Rockefeller đã hạ gục 22 trong số 26 đối thủ của mình. “Đó là một áp lực đè nặng lên tinh thần tôi,” một chủ hãng đầu nhớ lại, “và với hầu hết người dân làm trong ngành dầu, với hệ quả đó, nếu chúng tôi không bán lại, chúng tôi sẽ bị nghiền nát.”. Chernow kể tiếp câu chuyện về tiến trình của Standard Oil thông qua “hợp tác” để chiếm thế độc quyền, mà cuối cùng đã bị phá vỡ nhờ quyết định của Tòa án Tối cao năm 1911.
Trong cuốn sách Titan- Gia tộc Rockefeller bạn sẽ được theo dõi sự thay đổi của nước Mỹ và của cả gia tộc Rockefeller kéo dài qua 7 đời với 107 người thừa kế. Mọi thứ: tôn giáo, nghệ thuật, tâm lý học, quản lý doanh nghiệp, sự chuyển dịch của nước Mỹ từ những năm 1800 – tất cả được phản ánh ngay trong một gia tộc.
Cũng có thể nói rằng câu chuyện về John D. Rockefeller là thước phim quay lại một khoảnh khắc quan trọng trong lịch sử nước Mỹ, với sự chuyển đổi đầy kịch tính sau cuộc nội chiến từ hình thức doanh nghiệp nhỏ sang sự trỗi dậy của các tập đoàn khổng lồ, làm thay đổi diện mạo nước Mỹ.
Mỗi hành động của Rockefeller đều được đánh giá từ nhiều quan điểm. Bạn sẽ thấy được những câu chuyện tham nhũng trong kinh doanh, những mánh khóe chiêu trò độc quyền thương mại. Nhưng bạn cũng thấy được giá trị lợi ích từ những khoản đầu tư từ thiện to lớn mà ông đã cống hiến cho xã hội.
Ở khía cạnh khác, cuốn sách Titan- Gia tộc Rockefeller xuất hiện đúng lúc đến kỳ lạ. Standard Oil của ngày hôm nay, chính là Microsoft đang bị Bộ Tư pháp điều tra bởi các hành vi được cho là độc quyền trong ngành công nghiệp phần mềm. Một chiến lược mà công ty theo đuổi, được nêu rõ trong tờ The New Republic, đã cho thấy tương đồng với động thái thi đua của Bill Gates với công cụ cạnh tranh tàn khốc vô song của Rockefeller: Microsoft đã không thể thiết lập Ms – Dos và sau đó là Windows trở thành hệ điều hành PC tiêu chuẩn bằng cách tuân thủ với việc bán máy tính cá nhân mà bất kể máy đó được cài hệ điều hành nào, theo bài viết của nhà báo David Shenk. Bằng lời lẽ còn vọng lại những tiếng nói năm xưa của các chủ nhà máy lọc dầu Cleverland đã bị Standard Oil nghiền nát, Andrew Shapiro, một người bạn tại Trung tâm Internet và Hiệp hội tại Đại học Luật Harvard, nói với Shenk, “mô hình cơ bản của ngành công nghiệp này ngày là hoặc bị Microsoft mua lại, hoặc bị phá sản.” Thế kỷ 20 đang kết thúc theo cách mà thế kỷ 19 đã đi qua, với các tập đoàn đại diện cho thời thế đang tìm lối thoát khỏi nguy cơ không chế ngự được của chủ nghĩa tư bản cạnh tranh.
Phạm Hương dịch
