Vậy tại sao nhiều cuốn sách tâm lý lại khó hiểu đến vậy? Nếu tất cả chúng ta cần có bằng cấp chuyên ngành mới có thể tiếp cận những lời khuyên trong lĩnh vực này, thì liệu nó có thực sự hữu ích không?

Trong năm cuốn sách dưới đây, tất cả đều được viết bởi những nhà tư tưởng xuất sắc, các ý tưởng ứng dụng nhất trong tâm lý học được trình bày theo cách mà bất kỳ ai cũng có thể áp dụng vào cuộc sống hàng ngày. Cho dù là giải thích cách sử dụng cảm xúc một cách hiệu quả, mô tả lý do tại sao chúng ta có xu hướng mắc các thiên kiến nhận thức nhất định, hay chỉ ra lý do chúng ta nên tin vào khả năng phát triển của bản thân, những cuốn sách này kết hợp lý thuyết và thực tiễn một cách dễ hiểu và đầy sáng tỏ.

Được viết bởi nhà tâm lý học đoạt giải Nobel Daniel Kahneman, cuốn sách này khám phá các mô thức tư duy của chúng ta và lý do vì sao hiểu rõ chúng có thể giúp chúng ta đưa ra quyết định tốt hơn — hoặc ít nhất, tránh phụ thuộc quá mức vào các thiên kiến nhận thức.

Kahneman lập luận rằng chúng ta có hai hệ thống tư duy chính. “Hệ thống 1” hoạt động nhanh, mang tính trực giác và thường là vô thức, trong khi “Hệ thống 2” chậm hơn, mang tính tính toán và đòi hỏi nhiều năng lượng. Hệ thống đầu tiên được sử dụng khi ghi nhớ các sự kiện hoặc thực hiện những nhiệm vụ quen thuộc. Hệ thống thứ hai được sử dụng cho các nhiệm vụ tinh thần phức tạp hơn, chẳng hạn như giải quyết vấn đề hoặc tập trung làm việc. Hiểu rõ hệ thống nào đang chi phối tư duy của mình và lý do tại sao có thể giúp giảm thiểu sai lầm trong suy nghĩ.

Cuốn sách cũng đề cập đến những thiên kiến phổ biến như sự tự tin thái quá hay hiệu ứng mỏ neo, đồng thời đưa ra cách để cân bằng chúng (chẳng hạn như thu thập thêm thông tin). Nó cũng cung cấp những tình huống mà chúng ta có thể vô thức dựa vào Hệ thống 1 trong khi lẽ ra nên sử dụng cách tiếp cận có suy xét hơn từ Hệ thống 2 để đạt được kết quả tốt hơn.

Nhiều người có xu hướng coi các đặc điểm và khả năng là bẩm sinh. Những cụm từ như “tài năng trời phú” hay “khả năng thiên bẩm” ngụ ý rằng một số người sinh ra đã có những kỹ năng nhất định, trong khi những người khác thì không. Tệ hơn nữa, điều này thường đi kèm với quan niệm rằng những yếu tố như trí thông minh không thể cải thiện được.

Carol Dweck gọi cách nhìn nhận này là “tư duy cố định” và bà đối lập nó với một quan điểm khác: “tư duy tăng trưởng”. Với tư duy này, kỹ năng không phải là thứ cố định mà có thể cải thiện thông qua luyện tập, và những trở ngại không còn là rào cản không thể vượt qua mà chỉ là dấu hiệu cho thấy cần nỗ lực phát triển thêm.

Cuốn sách của Dweck chứa đựng rất nhiều dữ liệu cho thấy hiệu suất trong nhiều lĩnh vực có thể được cải thiện nhờ vào sự cố gắng. Bà cũng đưa ra những ví dụ cụ thể về cách xây dựng tư duy này, chủ yếu bằng cách điều chỉnh các mô thức suy nghĩ chưa phù hợp. Ví dụ, thay vì coi thất bại là dấu hiệu của sự kém cỏi, ta có thể nhìn nhận nó theo hướng “chưa thành công ở thời điểm hiện tại”. Việc khen ngợi sự chăm chỉ thay vì chỉ tập trung vào tài năng bẩm sinh cũng giúp con người có xu hướng phát triển tư duy tăng trưởng hơn.

Bạn có thể đã nghe nói về IQ, hay còn gọi là “chỉ số thông minh.” Đây là điểm số được tính từ các bài kiểm tra nhằm đánh giá trí thông minh tổng quát của một người thông qua các bài toán logic. Mặc dù IQ từ lâu đã được coi là thước đo quan trọng về trí tuệ và thành công, nhưng tâm lý học hiện đại đã mở rộng quan điểm và công nhận sự tồn tại của nhiều loại trí thông minh khác.

Nổi bật nhất trong số đó là trí tuệ cảm xúc (Emotional Intelligence). Trí tuệ cảm xúc thường được định nghĩa là khả năng hiểu, quan sát và kiểm soát cảm xúc. Một người có EI cao có thể nhận diện trạng thái cảm xúc—của chính họ cũng như của người khác—và phản ứng phù hợp. Ngược lại, một người có EI thấp lại gặp khó khăn trong việc này. Mặc dù thuật ngữ này đã xuất hiện từ những năm 1960, nhưng nó chỉ thực sự trở nên phổ biến sau năm 1995, khi cuốn sách của Daniel Goleman được xuất bản.

Goleman mở đầu cuốn sách của mình bằng cách phân tích IQ và EI, cũng như lý do cả hai đều quan trọng trong cuộc sống hàng ngày. Ở nửa sau của cuốn sách, ông đưa ra các phương pháp giúp một người cải thiện trí tuệ cảm xúc. Dù nhiều ví dụ trong sách hướng đến việc dạy trẻ em cách nhận diện và kiểm soát cảm xúc, nhưng vẫn có những bài học mà người đọc có thể áp dụng trực tiếp. Những gợi ý của ông bao gồm thực hành chánh niệm, các hoạt động nâng cao nhận thức bản thân và nuôi dưỡng sự thấu cảm.

Grit là sự kết hợp giữa khả năng phục hồi và đam mê, giúp chúng ta kiên trì theo đuổi một mục tiêu ngay cả khi gặp khó khăn. Angela Duckworth tin rằng đây là một kỹ năng quan trọng nhưng thường bị đánh giá thấp, và quan trọng hơn, nó có thể được rèn luyện. Những nghiên cứu và các cuộc phỏng vấn của bà đã cung cấp bằng chứng định lượng và định tính để hỗ trợ cho quan điểm này.

Trong cuốn sách này, Duckworth tổng hợp nhiều năm nghiên cứu và trình bày nó theo cách dễ hiểu. Không giống như những cuốn sách tâm lý học mang tính học thuật, "Grit" có cách tiếp cận đầy tính cá nhân, với những câu chuyện thực tế từ chính cuộc sống của tác giả.

Các chiến lược được đề cập bao gồm việc chọn một thử thách khó khăn để chinh phục, xây dựng tư duy phát triển (growth mindset) và chỉ cho phép bản thân từ bỏ vào những thời điểm nhất định. Để áp dụng những chiến lược này hiệu quả, Duckworth khuyến khích tập trung vào những điều bản thân thực sự đam mê, duy trì sự luyện tập và tìm ra ý nghĩa trong các hoạt động liên quan.

Trạng thái "dòng chảy" (flow) xảy ra khi chúng ta đạt được sự cân bằng hoàn hảo giữa thử thách và kỹ năng. Nếu một nhiệm vụ quá dễ, nó sẽ nhàm chán; nếu quá khó, nó sẽ gây nản chí. Để đạt được flow, các hoạt động cần đủ thử thách, hấp dẫn và có tính nâng cao dần.

Cuốn sách này được viết bởi Mihaly Csikszentmihalyi – người đã đặt ra thuật ngữ "flow". Ông giải thích trạng thái tinh thần này là gì, cách tăng khả năng trải nghiệm nó và làm thế nào để sử dụng nó để nâng cao chất lượng cuộc sống.

Những chiến lược được đề xuất, như đặt ra mục tiêu rõ ràng và liên tục tìm kiếm cơ hội phát triển, không chỉ giúp đạt được trạng thái flow mà còn mang lại nhiều lợi ích trong các khía cạnh khác của cuộc sống. Csikszentmihalyi cũng nhắc nhở rằng chúng ta cần không ngừng thử thách bản thân để duy trì trạng thái này, nếu không sẽ rơi vào tình trạng nhàm chán.

Mặc dù những cuốn sách này không thể giải quyết mọi vấn đề trong cuộc sống, chúng mang đến những lời khuyên hữu ích giúp bạn sống hiệu quả hơn. Và như chính các tác giả đã nhấn mạnh, điều quan trọng nhất chính là sự sẵn sàng học hỏi và thay đổi của mỗi người.

- Trạm Đọc

- Theo: Big Think