Tôi viết những trang này với một lòng chan chứa yêu thương đối với các em đang ở tuổi 20, 30 thậm chí lớn hơn. Số đông các em đều muốn sớm khởi nghiệp, hay lập nghiệp với một tinh thần tự lập, mạnh dạn dấn thân,  đây quả là một điều chính đáng, và nếu các em hiểu thế thì các em đã thấu hiểu quy luật rất đơn giản của Vũ trụ  khi sinh ra vạn vật và loài người: bất cứ ai đều phải tự nuôi thân, rồi sau này nuôi cả gia đình mà mình thành lập, và Vũ trụ đều đã trang bị cho mỗi sinh vật để sớm đối mặt với  việc sinh tồn một cách đồng đều, công bằng, khác biệt và  độc đáo.  

Đó là hai chân để chạy, để leo trèo, bơi lội, hoặc hơn thế  nữa, để tham gia vào một công cuộc sản xuất các dụng  cụ, xây nhà, lật đá, đốn cây. Đó là hai tay để săn, làm món  ăn, tham gia vào mọi việc, để nắn nót, vuốt cung tên, để  thể hiện những điều mà trí óc tưởng tượng và sáng tạo, để nhóm lửa từ ánh mặt trời, để đan lát thêu thùa may vá, ôi mọi việc trong đời này đều cần bàn tay, thậm chí cả để vuốt ve tỏ lòng yêu thương với gia đình, với các đứa con  nhỏ,... rồi cũng để chế tạo những vũ khí mà thiên nhiên  không cho sẵn.

Đó là trí óc vô cùng phong phú, đôi khi  quá phong phú đến mức phức tạp, là đôi mắt để quan sát  tinh anh và chắt lọc cái gì chính và cái gì phụ, là đôi tai để  chẩn đoán sau khi nhận những tín hiệu qua tiếng động,  là cái mũi để ngửi mọi hương thơm tuyệt vời của thiên  nhiên nhưng cũng để trau chuốt linh tính qua những mùi  phảng phất, và biết bao nhiêu thứ khác mà vũ trụ đã ban  tặng cho mọi sinh vật để sinh tồn trong một hệ sinh thái  vĩ đại mà ai ai cũng có chỗ riêng của mình.

Trong lập trình  đầy quyền năng của Vũ trụ, tất cả chúng ta đều mang một  sứ mệnh, vai trò và trách nhiệm, ai cũng có chỗ đứng cho  riêng mình với tiềm năng mà mỗi người phải tự khám phá,  vì cuối cùng, cuộc xoay vần của Vũ trụ sẽ nhịp nhàng,  không ai phải thiếu thốn, trong xã hội sẽ có mọi nghề và  mỗi nghề đều sẽ cung phụng cho xã hội. Một tổng thể  toàn vẹn và vừa vặn đến từng chi tiết.

Và hơn thế, Vũ trụ  còn chế thêm một dụng cụ sẵn sàng can thiệp nếu như  có một chi tiết nào không hoàn hảo, có một đơn vị nào  không hạnh phúc đủ đầy, đó là khả năng đáp ứng, biến  đổi, điều chỉnh ngay từ trong ADN, để đáp ứng và thích  nghi cho mọi sự thay đổi. Vũ trụ đã và đang điều chỉnh  mọi nguồn năng lượng, ADN trong từng đơn vị sống để  mỗi cơ thể, hình thể và tâm thể của vạn vật sẽ tìm ra cơ  hội để chịu đựng, chấp nhận, thích ứng, cải thiện và hợp  hòa. Đó chẳng phải là diễn trình tiến hóa vạn năng của Vũ  trụ đã minh chứng qua hàng triệu năm đó sao?!

Hệ Vũ trụ hẳn phải là hệ sinh thái hoàn hảo. Từ vài nghìn  năm, từ vài trăm nghìn năm khi loài người bắt đầu xuất  hiện thì mọi nhân chứng đều xác nhận sự uyển chuyển  của vạn vật và khả năng thích ứng để sinh tồn. Sinh tồn  là từ huyền diệu, tuần hoàn là từ tuyệt hảo. Nội lực mà  mỗi đơn vị trong vạn vật đều có là vũ khí để điều chỉnh, tái  tạo và thích ứng. 

Nói đến đó thôi, thì tất cả chúng ta đã hiểu được rằng  việc tự nuôi thân quả thực là một việc quá tầm thường.  Con thỏ, con chim, con bọ, con hổ, con nai, con cá, con  tôm, con rùa... sinh vật nào cũng được vũ trụ ưu đãi, hay  ít nhất, hệ sinh thái của vũ trụ được tổ chức một cách  tuần hoàn để rồi, trên nguyên tắc, không một sinh vật nào  sẽ dễ đi vào hệ lụy của sự suy tàn. Sống là đương nhiên,  vui vẻ phải là nét tự nhiên. Và sinh vật nào cũng có chức  năng, cũng mang một sứ mệnh, không có một sinh vật  nào bị bỏ rơi. Và trong bối cảnh đó, tất nhiên loài người  không thể bị bỏ rơi, nói một cách khác, không một người  nào đã sinh ra mà phải quá lo lắng cho tương lai, miễn là  mình hiểu chức năng và vai trò của mình trong hệ sinh  thái và hành động đúng theo tiếng gọi tự nhiên của lương  tri, của cái mà mình gọi là gen, cái ADN mà mỗi người đều  có sẵn, chẳng phải tìm kiếm! 

Câu chuyện tự nhiên cứ như thế từ kỷ nguyên này qua  kỷ nguyên khác, nhịp nhàng, cân đối, công bằng, tích cực.  Sinh sống là một điều ngẫu nhiên, rồi tự nhiên và cuối  cùng là tất nhiên. Lập nghiệp, khởi nghiệp cũng phải là  quả nhiên và trên nguyên tắc sẽ phải tạo ra sự an nhiên.  

Thế nhưng không! 

Tại một vài quốc gia, chỉ khởi nghiệp thôi cũng thực  sự quá khó khăn. Và từ đó, con người đã gán vào chữ khởi  nghiệp mọi ý tưởng ngao ngán, tiêu cực, rồi đi dần tới ý  nghĩ đen tối là khởi nghiệp rất khó để thành công. Từ ý  tưởng của vũ trụ đến sự lý giải của một số người, việc khởi  nghiệp biến thành một câu chuyện đầy mâu thuẫn. Quá  dễ như hơi thở hay miếng ăn, nay trở thành một chuỗi dài  trăn trở và nhanh chóng lụi tàn. 

Một trong những điều vừa đáng nguyền rủa, vừa rất  tuyệt vời mà loài người đã sáng chế ra là đồng tiền và  khả năng tích trữ, và nay với đồng tiền ảo, với tín dụng vỡ  bờ thì khả năng tích trữ không còn là một khả năng nữa,  mà là một cuộc đua. Từ đó, người ta dần dần quên mất ý  nghĩa thực của từ “giá trị” để tóm gọn nó vào trong chữ  “tiền”. Rồi trí tưởng tượng của con người đã tìm ra hàng  vạn phương cách để làm ra tiền, thậm chí nhiều tiền, mà  vẫn không tạo thêm giá trị.

Tôi còn nhớ vào những năm 70  của thế kỷ 20, tôi đã bị sốc khi có một giám đốc ngân hàng  tài ba người Do Thái giải thích cho tôi thế nào là làm giàu  với tiền của người khác, nhưng hay hơn nữa là đạt được  kết quả mà vẫn không tạo ra một mảy may giá trị cho ai,  trừ cho chính túi tiền của mình. Và từ đó, loài người đã  hiểu được rằng thành phần không thể thiếu để làm được  việc tạo tiền mà không tạo giá trị, là quyền lực. Trước hết  là quyền lực của trí tưởng tượng, những mô hình vớ vẩn  nhưng vẫn chiều lòng người theo xu thời, quyền lực của  các mối quan hệ, rồi quyền lực của những cấu trúc có hệ  thống, quyền lực của khả năng thay đổi một thị trường,  luật cung cầu, luật hấp dẫn hay những cái lợi mà nền quảng cáo thực hoặc khống đem tới...

Ôi, vào đúng lúc đó, thế giới ảo bắt đầu manh nha để dần dần việc khởi nghiệp  sắc sảo kiểu cách, thậm chí ảo, sẽ tách rời khỏi thế giới  chân thật của việc lập nghiệp. Vậy thì kết luận phải có  là, nếu muốn khởi nghiệp thì ta hãy gom góp trong tay  mọi yếu tố của quyền lực, trong khi sự lập nghiệp chất  phác hơn nhiều: đó là mỗi người làm một nghề, đóng một  vai trong xã hội, phát triển sở trường, nâng cao sở đoản,  trong một tinh thần đùm bọc nhau.  

Ý muốn ban đầu của Vũ trụ đã chịu khuất phục trước  sức mạnh của làn sóng tham lam tích trữ. Đây là câu  chuyện giữa Quỷ với Thần, giữa bàn tay trái và bàn tay  phải, giữa nỗ lực chân chính và mọi mánh khóe gian xảo,  mà kẻ thắng chưa biết trước rằng mình sẽ thua trận cuối  cùng. Và đến khi tôi viết những dòng này (Xuân 2023) thì  một đợt sóng còn vũ bão hơn nữa sẽ quét hết những gì  ta đang hiểu, đang nói, đang viết. Cả thế giới khống này  sẽ bị thế giới ảo quét sạch. Trí thông minh nhân tạo (AI)  đang trên đà thống trị loài người và vạn vật. Sự tối ưu  hóa sẽ dẹp nhanh sự đa dạng và một thế giới thuần nhất sẽ xuất hiện.

Đó là một thế giới mà ai ai cũng phải giống  nhau, nhất là giống cái mẫu bằng máy, tính toán nhanh  hơn người, hoạt động hiệu quả hơn, và nay cái máy đó  đã tự cho mình vai trò đánh giá luôn công việc của con  người. Cái máy vô hồn đó một ngày kia sẽ định nghĩa dân  số tối ưu cho địa cầu (hai tỷ người?), quét mọi hệ thống  pháp lý (quy luật của máy lên ngôi), đùa giỡn với các thể  chế (máy không cần thể chế để toàn xã hội giữ trật tự).  Biết đâu còn nhiều thứ bất ngờ nữa, đôi khi phải gọi là quá  xuất sắc hoặc ngược lại là quái thai.

Cái logic của trí thông  minh nhân tạo sẽ là cái chổi vũ bão quét hết những tiêu cực, nhưng sẽ chỉ để lại cái mà tôi gọi là con quái thai của  sự tối ưu hóa. Rồi đây, loài người sẽ tuân thủ cái trí thông  minh đó, nó san bằng mọi sự khác biệt vì nó chính là sự  tối ưu mà mọi người phải đi tới. Rồi đây các bài vở của  sinh viên sẽ giống nhau như photocopy, vì nó là thể trạng tối ưu. Rồi đây các cầu thủ trên sân vận động sẽ đá bóng giống nhau, các chiến lược tối ưu sẽ cũng giống nhau vì đó là tối ưu. Những cử chỉ của các vận động viên như  quần vợt, golf, ski, chèo thuyền, bơi lội, chạy điền kinh sẽ  giống nhau như đúc vì đó là cử chỉ tối ưu... Rồi công nghệ  làm đẹp cũng sẽ sử dụng tỷ lệ tối ưu cho mỗi khuôn mặt  để thay thế sự phong phú và đa dạng của vẻ đẹp gương  mặt tự nhiên của loài người... 

Nhưng trước khi đi đến đó, chúng ta hãy tiếp tục khởi nghiệp để lập nghiệp trong một thế giới thực mà Vũ trụ  đã lập trình một cách hoàn hảo. Vì cái hoàn hảo của Vũ  trụ khác hẳn sự hoàn hảo của trí óc nhân tạo: đó là một  tổ chức dành chỗ cho mỗi người và mọi người, chứ không  đo đạc trình độ, kỹ thuật hay bất cứ thông số cục bộ nào.  Việc của Vũ trụ là tạo nên một xã hội mà tất cả mọi thứ  cao thấp, nhiều ít, to nhỏ, giỏi kém, trước sau đều được  nhận chỗ. Nhân danh tinh thần bình đẳng của hệ sinh  thái! Vì xã hội trước hết là người chứ không phải là thông  số, và điều này máy móc của trí thông minh nhân tạo khó  lòng vượt qua, cho dù nó được dạy thế nào là yêu thương,  trắc ẩn, cảm mến.

Mùa hè 2023, 

Phan Văn Trường