Có lẽ bạn đã từng thấy bức tranh này trước đây và bạn biết rằng đây là một câu hỏi đánh lừa. Thực tế là cả hai đường thẳng đều có cùng chiều dài. Tuy nhiên, mỗi khi nhìn vào bức tranh, đường thẳng trên trông dài hơn. Đây là một ví dụ về ảo giác quang học. Tương tự như ảo giác quang học, chúng ta cũng gặp phải ảo giác do suy nghĩ tạo ra, được gọi là ảo giác nhận thức. “Ảo giác nhận thức có thể bướng bỉnh hơn ảo giác thị giác,” theo lời của nhà đoạt giải Nobel, Daniel Kahneman, trong cuốn sách bán chạy của ông "Tư duy nhanh và chậm". Trong bài viết này, chúng ta sẽ xem xét ba loại ảo giác nhận thức mạnh mẽ – ảo giác hiểu biết, ảo giác kinh nghiệm và ảo giác sự thật.
Ảo giác hiểu biết
Trong bộ phim "Queen", nhân vật chính Rani nói với bạn của cô ấy rằng, “Tôi đã lắng nghe cha mẹ và giáo viên suốt cuộc đời mình. Bất kỳ ai bạn có thể nghĩ tới, tôi đã lắng nghe người đó. Tôi chưa bao giờ mặc váy ngắn. Tôi chưa bao giờ cư xử tệ. Nhưng vẫn bị bỏ rơi (bởi vị hôn phu của mình).” Khi chúng ta hiểu thế giới xung quanh, chúng ta hình thành một số mối quan hệ nhân quả trong tâm trí.
Ví dụ như, “nghe lời cha mẹ” và “mọi thứ sẽ tốt đẹp trong tương lai”. “Học tập tốt” và “bạn sẽ thành công”, v.v. Những điều này được củng cố bởi các câu chuyện thành công chúng ta được kể ở trường, ở nhà và trên phương tiện truyền thông. Một điều chúng ta có xu hướng bỏ qua là vai trò của may mắn hoặc cơ hội. Chúng ta nghiên cứu các đặc điểm tính cách của những người thành công như Steve Jobs hoặc Ratan Tata và kết luận rằng nếu chúng ta hấp thu những đặc điểm này, chúng ta sẽ thành công. Tại công sở, có một quy tắc gọi là WYSIATI – What You See Is All There Is (Những gì bạn thấy là tất cả những gì có). Chúng ta coi thông tin có sẵn là tất cả và rút ra kết luận.
Tôi thích cách Kahneman đặt vấn đề: Niềm tin an ủi của chúng ta rằng thế giới có ý nghĩa dựa trên một nền tảng vững chắc: khả năng vô hạn của chúng ta để phớt lờ sự thiếu hiểu biết của mình.
Ảo giác kinh nghiệm
Mua sắm trực tuyến? Tôi chắc rằng bạn có trang web mua sắm yêu thích của mình – có thể là Shopee, Tiktok Shop hoặc Lazada, v.v. Mua sắm tạp hóa? Bạn biết nơi cần đến – cửa hàng địa phương hoặc trung tâm mua sắm. Một yếu tố ảnh hưởng đến quyết định của bạn là kinh nghiệm trong quá khứ của bạn. Có thể bạn tin tưởng kinh nghiệm của mình hơn bất cứ điều gì khác.
Tuy nhiên, ký ức về trải nghiệm có thể đang lừa dối bạn. Tôi đã nghe câu chuyện sau từ một người tham gia hội thảo: “Tôi và vợ tôi đã đến thăm Trung Quốc gần đây. Toàn bộ chuyến đi thật tuyệt, ngoại trừ ngày cuối cùng tôi quên chúc mừng sinh nhật vợ. Bây giờ không ai nhắc đến chuyến đi Trung Quốc tại nhà.” Kahneman đề cập rằng ký ức về một trải nghiệm tuân theo quy tắc Đỉnh-Kết và bỏ qua thời lượng.
Chúng ta chỉ nhớ các sự kiện đỉnh cao và kết thúc và bỏ qua tổng thời gian của trải nghiệm. Nếu kết thúc tồi tệ thì ký ức về trải nghiệm đó cũng tồi tệ như chuyến đi Trung Quốc, ngay cả khi phần lớn chuyến đi rất vui. Đây là ảo giác kinh nghiệm. Kahneman gọi đây là 'sự độc tài của cái tôi nhớ'. Mỗi khi bạn mua sắm hoặc đưa ra bất kỳ quyết định nào, bạn tin rằng bạn đang cố gắng đảm bảo một trải nghiệm tương lai tốt hơn. Tuy nhiên, những gì bạn đang làm là cố gắng đảm bảo những kỷ niệm được dự đoán tốt hơn.
Ảo giác sự thật
Đây là hình thức ảo giác nhận thức tinh tế nhất và có lẽ nguy hiểm nhất. Vài năm trước, tôi và vợ, người dạy vật lý, đang thảo luận về tâm lý học. Và cô ấy nói, “Tâm lý học không phải là một khoa học.” Tôi đã hỏi, “Em có học tâm lý học chưa?” Cô ấy nói, “Chưa. Nhưng em biết tất cả đều là những thứ mơ hồ. Tâm lý học không có sự nghiêm ngặt.” Sau đó, tôi hỏi, “Làm sao em có thể tự tin về điều gì đó mà em thậm chí chưa từng học?” Điều này gây ra một số cảm xúc mạnh mẽ và chúng tôi đã dừng cuộc thảo luận. Chúng ta liên tục trao đổi niềm tin của mình để lấy những sự thật không thể thương lượng và chúng ta thậm chí không nhận thức được điều đó. Ví dụ, khi một trong những bồi thẩm trong “Mười hai người nổi giận” nói, “Bạn không thể tin bất kỳ lời nào họ nói. Họ là những kẻ nói dối bẩm sinh.”, anh ta thậm chí không nhận ra rằng anh ta đã coi niềm tin như một sự thật tuyệt đối. Tôi nhớ khi câu chuyện về vụ giết người Aarushi Talwar xuất hiện, mẹ tôi ngay lập tức biết rằng cha mẹ của Aarushi đã phạm tội giết người. Thật không may, niềm tin của chúng ta phần lớn dựa trên “cách câu chuyện được suy nghĩ tạo ra có ý nghĩa” hoặc những gì Kahneman gọi là “sự nhất quán liên kết và cảm xúc” hơn là lý luận logic dựa trên sự thật. Do xu hướng coi “niềm tin là sự thật”, chúng ta đi vào chiến tranh, phá vỡ các mối quan hệ và phạm phải mọi loại tội ác.
Bạn có thể nói, vậy thì sao? Vậy phải làm gì đây? Chà, bước đầu tiên tương tự như những gì chúng ta làm khi gặp một bức tranh với hai mũi tên (ảo giác quang học). Chúng ta tự nhủ, “Đây có thể là một cái bẫy. Mình cần cẩn thận ở đây.” Mỗi khi chúng ta rút ra một mối quan hệ nhân quả, đánh giá một trải nghiệm trong quá khứ hoặc coi một niềm tin là sự thật, chúng ta nên coi tình huống như thể chúng ta đang bước vào một bãi mìn nhận thức.
Kết Luận
"Tư duy nhanh và chậm” không chỉ là một cuốn sách đầy thú vị và bổ ích về mặt trí tuệ, mà còn cung cấp nhiều bài học quý giá giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản thân và cách chúng ta ra quyết định. Cuốn sách này chắc chắn là một tác phẩm không thể bỏ qua, đặc biệt cho những ai muốn khám phá sâu hơn về tâm trí con người và cách chúng ta suy nghĩ. Việc hiểu rõ hai hệ thống tư duy, những ảo giác nhận thức và sự tác động của chúng đến cuộc sống hàng ngày, sẽ giúp bạn cải thiện khả năng ra quyết định và sống một cuộc sống ý nghĩa hơn.
Cuốn sách của Kahneman là một kho tàng kiến thức về tâm lý học và hành vi con người, và nó chắc chắn sẽ giúp bạn nhìn nhận lại nhiều điều trong cuộc sống của mình. Nếu bạn muốn khám phá thêm về những khám phá đột phá của Kahneman và Tversky, cũng như tìm hiểu sâu hơn về các thiên kiến nhận thức và tâm lý học hạnh phúc, "Tư duy nhanh và chậm” chắc chắn là cuốn sách bạn không thể bỏ qua.
- Trạm Đọc
- Tham khảo Catalign
